J izzax politexnika instituti «iqtisodiyot va menejment» kafedrasi «iqtisodiyot nazariyasi» fanidan

-mavzu IQTISODIY TIZIM MODELLARI VA MULKCHILIK

Yüklə 0,54 Mb. səhifə 38/55 tarix 07.04.2023 ölçüsü 0,54 Mb. #94277

J izzax politexnika instituti «iqtisodiyot va menejment» kafedra

Bu səhifədəki naviqasiya:

• Iqtisodiy tizimlar turkumlanishiga turlicha yondashuvlar. Iqtisodiy tizim modellari

10-mavzu

IQTISODIY TIZIM MODELLARI VA MULKCHILIK

1. 
   Iqtisodiy tizim tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi
   

Tizim (yunoncha systema – qismlardan tarkib topgan, bir­­lash­gan) – bu bir-biri bilan aloqa va munosabatda joylashgan hamda ma’lum bir yaxlitlikni tashkil qiluvchi tarkiblar yi­g‘indisidir.
Jamiyat o‘zining turli iqtisodiy va ijtimoiy hayot soha­lari bilan murakkab tizim sifatida namoyon bo‘ladi. Bular moddiy, ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy sohalardir. Bu barcha sohalar bir - biri bilan funksional bog‘liq, ya’ni ularning birisiz boshqasini tasavvur qilish qiyin.
Shunday qilib, tizim deb elementlar, qismlardan iborat o‘zaro uzviy bog‘langan, ma’lum tartib asosida tarkib topgan butunlik tushuniladi. Iqtisodiy aloqalar, jarayonlar misoli zanjir bo‘lsa, har bir xo‘jalik yuritish subyekti ana shu zanjirninghalqasi tarzida namoyon bo‘ladi. Bu aloqalar, munosabatlar xo‘jalik faoliyati yuritayotgan kishilar o‘rtasida yuz beradi. Shuning uchun ham odatda ularni ijtimoiy-iqti­sodiy tizimlar deb yuritiladi.
Iqtisodiy tizim – bu zamon va makonda amal qilina­digan iqtisodiy munosabatlar, iqtisodiyotni tashkil qi­lish shakllari, xo‘jalik yuritish mexanizmi va iqtisodiy muassasalarningo‘zaro uzviy bog‘liqlik asosida tarkib topgan yaxlit tuzilmasidir.
Iqtisodiy tizimlarning tarkibiy qismlari bu: iqtisodiy muno­sabatlar, xo‘jalik yuritish shakllari, texnologiya va ishlab chiqa­rishning tabiiy shart-sharoitlari, xo‘jalik yuritish mexanizlari, iqtisodiy muassasalardir.

2. 
   Iqtisodiy tizimlar turkumlanishiga turlicha yondashuvlar. Iqtisodiy tizim modellari
   

Formatsion yondashuvda ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va ularning almashinuviga tarixiy ishlab chiqarish usullari asos qilib olinib, ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm, kapitalizm va sotsializmga ajratib ko‘rsatiladi.
Кlassik nazariyada tizimlarga mulkiy, sinfiy mezonlar asosida qaralib, ular formatsiya deb ataladi. Ishlab chiqarish usuli iqtisodiy bazis-asos sifatida ajratilib, u ustqurtma-davlat bilan birgalikda ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani ifodalashi qaydqilinadi.
Ishlab chiqarish usuliningo‘zi ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlariga ajratiladi. Ishlab chiqarish kuchlari ishchi kuchi yoki boshqacha aytganda, ma’lum malaka va tajribaga ega kishilar hamda ishlab chiqarish vositalaridan tashkil topadi. Ishlab chiqarish vositalari mehnat vositalari va mehnat ashyolaridan iborat bo‘ladi. Ishlab chiqarish, mehnat vositalariga mulkchilik munosabatlari, ishlab chiqarish jarayo­nida sotsial guruhlarning tut­gan o‘rni, ular o‘rtasida faoliyat natijalarini ayriboshlash, taqsimlash, iste’mol munosabat­laridan iborat.
tgan asrning 60-yillarida klassik ta’limotdan tubdan farqqiladigan, sivilizatsion yondashuv nazariyasi paydo bo‘ldi. Bu nazariyaga amerikalik iqtisodchi Uolter Rostou asos soldi. (1960- yilda nashr qilingan «Iqtisodiy o‘sish bosqichlari» kitobida) U jamiyat taraq­qiyotini 5 bosqichga bo‘ladi. Ular quyi­dagilar:
An’anaviy (traditsion) ja­miyat. Bu jamiyat qishloq xo‘jaligi us­tuvorligi, yirik yer egalari hukmron­ligi, mehnat qurollarining oddiy, primitivligi, mehnat unumdorligining pastligi bilan tavsiflanadi. Shuning uchun unda jamg‘arish ham bo‘lmaydi.
O‘tkinchi jamiyat. Bu bosqich markazlashgan davlatningvu­judga kelishi, ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurla­shuvi, hunar­mandchilik hamda tadbir­korlikningvujudga kelishi bilan tavsif­lanadi. Jamg‘arish boshlanadi, u o‘z o‘rniga ega bo‘ladi.
Industrial jamiyatga o‘tish. Bu davrda mehnat qurol­larining takomillashuvi, sanoatda inqilob (to‘ntarish) yuz beradi. Uning natijasida mehnat unumdorligi o‘sadi. Ishlab chiqarish infratuzilmasi shakllanadi, rivojlana boshlaydi. Qo‘l mehnati o‘rniga mashinalar keladi. Jamg‘arish kam bo‘lsa ham avvalgiga nisbatan o‘sib boradi.
Industrial jamiyat. Bu bosqichda yirik mashinalashgan industriya vujudga keladi. Fan-texnika taraqqiyoti jadal boradi. Yirik sanoat, ayniqsa og‘ir industriya rivojlanadi. Sanoat iqtisodiyotningyetakchi sohasiga aylanadi. Urba­nizatsiya (shahar aholisining ko‘­payishi) ro‘y beradi. Jamg‘arish jadal boradi, keyingi bosqich uchun asos yaratiladi.
Ommaviy iste’mol jamiyati. Bu bosqichda ommaviy iste’mol tovarlari ishlab chiqarish ustuvor ahamiyatga ega bo‘ladi. Aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari rivojlanadi. Uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol tovarlarini ishlab chiqarish yetakchi o‘ringa chiqadi. Mamlakatning ishlab chiqarish salohiyati iste’mol uchun ishlaydi. Bu konsepsiyada rivoj­la­nish asosini ishlab chiqarish kuchlarining rivoj­lanishi tashkil etadi.

3. 
   
   
   Yüklə 0,54 Mb.
   
   Dostları ilə paylaş: