14 Лавруш ин И.О. Деньги, кредит, банки. — М осква, «Ф И Н А Н С Ы И
С ТА Т И С Т И К А » 2002, 2-изд.
82
lari m arkaziy b an k lari h am d a Yevropa M arkaziy b an k in i olgan,
Yevropa M arkaziy ban k lari tizim i am al qila boshladi.
X alqaro m oliya tash k ilo tlari ichida Bazeldagi X alqaro hisob-
kitoblar b an k i (ing. B ank for In tern a tio n a l Settlem ents (BIS))
m u h im o ‘rin egallaydi (X H K B , 1930-yil, Bazel). X alqaro hisob-
kitoblar b an k i 1930-yilda 6 davlatning (Belgiya, Buyuk B ritaniya,
G e rm an iy a, Italiya, Fransiya, Yaponiya) h u k u m atlararo kelishuvi
h am d a ushbu davlatlarning o ‘z h u d u dida faoliyat ko‘rsatadigan
Shveysariya b ilan konvensiyasi asosida tuzilgan. H ozirda X alqa
ro hiso b -kito b lar b anki 34 m a m lak a tn in g m arkaziy b an k larid an
iborat. X alqaro h iso b -k ito b lar b an k i ularga kred itlar beradi va
d ep o zitlarin i qabul qiladi h am d a u la rn in g ham korligiga yor-
d am beradi. X alqaro hiso b-k itob lar b a n k in in g m uhim xususiyati
b o ‘lib, xalqaro hisob-k ito blard a valuta klirin g i bo‘yicha h am da
a ’zo m am lak atlarn in g boshqa h iso b -k ito b larid a bank-agent funk-
siyasini bajarish hisoblanadi.
Shuningdek, X alqaro hiso b-k itob lar b an k i yetakchi valuta kurs-
larin i ushlab tu rish m aqsadida m arkaziy b an k larn in g jam oaviy
valuta intervensiyasini tashk il etadi, h u k u m a tlararo kreditlarda
vasiy b o ‘ladi ham da yevro bozor ho latin i n azorat qilib turadi.
1982-yildan boshlab X H K B X V F k red itlarin i kutayotgan ay-
rim m a m lak atlarn in g xalqaro valuta likvidliligi inqiroziga yo‘l
q o ‘ym aslik uchun m arkaziy b an k larn in g kafolati evaziga oraliq
k red itlar berm oqda. Bunday k red itlarn i Vengriya, M eksika, Bra-
ziliya, A rgentina va Yugoslaviya m a m lak atlari olgan.
X H K B — yetakchi axborot-tadqiqot m arkazi h am bo‘lib h i
soblanadi. U o ‘zining tadqiqotlari asosida davriy nashrlarn i chop
etib boradi.
N izom b o ‘yicha X H K B iga 2 asosiy funksiya yuklatilgan:
1) m arkaziy b an k lar o ‘rtasid a h am k orlikk a ko‘m ak berish, xalqa
ro m oliya operatsiyalari uch u n qulay sh art-sh aroitlar yaratish;
2) o ‘z a ’zolarining xalqaro h iso b -k ito b larin i o ‘tkazish b o ‘yicha
agent yoki ishonchli shaxs sifatida h arak a t qilish. B ulardan kelib
chiqqan holda X H K B quyidagi op eratsiyalarni bajaradi:
83
— oltin oldi-sotdisi va saqlanishi;
— m arkaziy b an k lar bilan depozit-ssuda operatsiyalari;
— alohida b itim lar b o ‘yicha hu kum at ulushlarni qabul qilish;
— valuta va qim m atbaho qog‘ozlar bilan (aksiyalardan tashqa-
ri) operatsiyalar;
— m arkaziy b an klarning m uxbiri yoki agenti sifatida jah o n
(valuta, kredit, qim m atbaho qog‘ozlar, oltin) bozorlarida o pera
tsiyalar;
— o ‘zaro xalqaro hisob-kitoblarga ko‘m ak berish m aqsadida
m arkaziy bank lar bilan b itim lar tuzish.
X liK B resurslarining asosiy m anbai — m arkaziy b an k lar
ning chet el valutasida yoki oltindagi qisqa m uddatli (3 oygacha)
om onatlari. U lar bo‘yicha foizlar to ‘lash uchun bank ularn i bozor
sharoitlarida boshqa m arkaziy banklarga, xalqaro tashkilotlarga
joylashtiradi. X H K B in in g asosiy aktiv operatsiyasi b o ‘lib m a rk a
ziy banklarga chet el valutasidagi kreditlar berishdir.
Yevropa T ik lan ish va Taraqqiyot banki (Y T T B ) 1990-yil-
da L o ndonda tash k il qilin gan . Y T T B n in g asosiy m aqsadi —
M arkaziy va Sharqiy Y evropaning sobiq so tsialistik tu z u m d a
b o ‘lgan m a m la k a tla rin i bozor iqtisodiyotiga o ‘tishiga yo rd am
berish d an iborat. Y T T B faqatgina aniq d oiradagi lo y ih alarn i
kreditlaydi. Y T T B resurslari X TTB ga o ‘x sh ash lik b o ‘yicha
sh ak llan ad i.
Y TTB ishlab ehiqarish ni (loyihalarni m oliyalashtirishni o ‘z
ichiga olgan holda), in fratu zilm an i taraqqiy ettirish va qayta tik-
lashga texnik yordam ko‘rsatishni (ekologik dastu rlarn i o ‘z ichi
ga olgan holda), aksionerlik kapitaliga investitsiyalari, ayniqsa
xususiylashtirilayotgan korxonalarni kreditlashga ixtisoslashgan.
Shu bilan birgalikda Y T T B ning asosiy diqqati kichik biznesni
qo'llab-quvvatlashga qaratilgan. Boshqa xalqaro moliya institut-
lari singari Y TTB aniq m aqsadli investitsiyalarni rivojlantirish
d astu rin i ishlab chiqishda m aslahat berish x izm atin i ko‘rsatadi.
Y T T B ning bitta strategik vazifasi — davlat korxonalarini xususiy-
lashtirishni q o ‘llab-quvvatlash, u larn i m odernizatsiyalash va
84
tuzilm aviy qayta qurish, shuningdek, ushbu m asalalar b o ‘yicha
m aslah atlar berishd an iborat.
B ank o £z a ’zolariga, tuzilm aviy va ta rm o q iqtisodini davlat
ta sa rru fid a n chiqarish, xususiylashtirishni isloh qilish, bu bilan
m a m la k a tla rn i ja h o n iqtisodiy ham jam iyatiga uyg‘unlashuviga
ko‘m aklashadi.
Y T T B n in g ta ’sischilari b o lib 40 m am lak at — A lbaniyadan
tashqari h a m m a Yevropa m am lakatlari, A Q SH , K anada, M eksi-
ka, M arokko, M isr, Isroil, Yaponiya, Yangi Z elandiya, Avstraliya,
Janubiy K oreya, shuningdek, YelK va Yevropa Investitsiya Banki
hisoblanadi. SSSR, Chexoslovakiya va Yugoslaviya parchalanga-
n id an keyin paydo b o ‘lgan yangi davlatlar u n in g a ’zolari b o ‘lishdi.
U n in g a ’zolari sifatida X V F a ’zosi b o ‘lgan h a r qanday m am lakat
b o lis h i m u m k in . 2010-yil holatiga ko‘ra Y T T B aksionerlari bo‘lib
60 d an ortiq m am lak at hisoblanadi.
Y T T B k re d itla rin in g m uddati o d a td a 5—10 y iln i, k red itn in g
m in im a l m iq do ri esa 5 m ln yevroni ta sh k il etadi. A gar loyiha
m a m la k a t u ch u n m u h im aham iyatg a ega b o ‘lsa, b an k k am roq
m iq d o rd a h a m k red it berishi m um kin. K red itlash xohlagan erkin
alm ash in u v ch i valu tad a am alga o sh irilad i, am ald a ko‘proq AQSH
d o llari va Y evrodan foydalaniladi. L o y ih an i m oliyalashtirish
u n in g q iy m atin i 35% dan k o ‘p b o ‘lm ag an m iq d o rin i tashkil
etadi.
Y T T B tijorat asosida faoliyat ko‘rsatadi va o ‘zining kredit-
la rin i risklarni hisobga olgan holda b o zo r stavkalari bo'yicha
beradi. Tartibga ko‘ra tijorat ko rx onalarini kreditlashda bank
m ablag‘larn i qaytarishga doir h u k u m at kafolatini talab etm aydi,
lekin bunday h ollarda o d atda loyiha aktivlari (m asalan, garovga
oid asosiy fondlar, garovga oid m o l-m u lk va boshq.) bilan k red it
n in g garov ta ’m in o ti qo‘llaniladi. K red itlar q a t’iy belgilangan yoki
suzib yuruvchi stavkalar b o ‘yicha b o ‘lishi m u m k in , shuningdek,
x edjirlashning turli in stru m en tlarid an h am foydalaniladi.
Y uqorida aytib o ‘tganim izdek, Y T T B k red itlarin in g asosiy
obyektlari b o ‘lib, xususiy firm alar yoki xususiylashtirilayotgan
85
davlat korxonalari va shuningdek, xorijiy investitsiyali qo‘shm a
korxonalar kiritilgan yangidan tuzilayotgan kom paniyalar hiso b -
lanadi. B ankning hozirgi davrdagi asosiy m aqsadi m in taq alard a
investitsiyalarni rag‘batlantirishdir.
Y TTB o ‘z faoliyati doirasida quyidagilarni am alga oshiradi:
— rivojlangan m am lak atlard a qabul qilingan ban k ishi stan -
dartlari asosida m oslanuvchan kreditlash uchun turli xil in stru -
m entlardan foydalanadi;
— xususiy sektor tashabbusini qo‘ 11 a b - quvvat 1 aydigan sektorlar
b o ‘yicha ko‘zda tutilgan va tutilm agan operatsiyalar strategiya-
sidagi vazifalarni am alga o sh irish n i o ‘zida m ujassam lashtiradi;
— xususiy investorlar, u larn in g m aslahatchilari va tijorat
banklari bilan ham korlik qiladi;
— hukum at bilan rivojlanishning uzoq m uddatli rejalarini
am alga oshirishda ham korlik qiladi;
— xalqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari bilan o'zaro
h arakatlarni bajaradi;
— davlatlararo va m intaqaviy m anfaatlardan kelib chiqqan
holda ishlaydi;
— atrof-m uh itn i saqlashni va yaxshilashni ta ’m inlashga h ara-
kat qiladi.
YTTB faoliyatiga rahb arlikn i boshqaruvchilar K engashi, di-
rektorlar K engashi va prezident am alga oshiradi. B oshqaruvchilar
Kengashi — Y TTB oliy farm oyish beradigan organi — b an k n in g
h ar bir qatnashuvchisidan 2 tad an vakil ni (boshqaruvchi va u n ing
o ‘rinbosarini) o ‘z ichiga oladi (m am lakat yoki xalqaro tash k ilo t-
ning). A’zo m am lak atn in g xohishiga qarab uning Y T T B dagi vakili
(boshqaruvchi yoki u n in g o ‘rinbosari) xohlangan paytda chaqirib
olinishi m um k in . 0 ‘rin b o sar ovoz berishda faqat boshqaruvchi
b o ‘lm agan paytdagina ishtirok etishi m um kin. Y ilida bir m a rta
b o ‘ladigan yig‘ilishda K engash boshqaruvchilardan birini keyingi
rais saylangunga q ad ar rais sifatida saylaydi.
B oshqaruvchilar K engashining vakolatlariga quyidagi m asa-
lalarni hal qilish kiradi:
86
— Y T T B yangi a’zo larin i qabul qilish, u la rn i qabul qilish
sh a rtla rin i aniqlash, b a n k a ’zoligini to ‘xtatish;
— Y T T B prezidenti va d irek to rin i saylash, direk to rlar yoki
u la rn in g o ‘rinb o sarlari haqi o‘lch am in i va shuningdek, prezident
bilan sh artn o m an in g boshqa sh artlarin i belgilash;
— Y T T B
chiq arishga
ruxsat
etilgan
nizo m
k apitalini
ko‘p ay tirish yoki kam aytirish;
— boshqa xalqaro ta sh k ilo tlar bilan ham k orlik to ‘g‘risida bosh
kelishuvlar (bitim lar) tu zish g a vakolatlar berish;
— Y T T B foydasi va zararlari hisobini va um um iy balan sin i
(auditorlar h iso b o tin i ko‘rib chiq q an dan keyin) tasdiqlash; rezerv-
lar o ‘lc h am in i aniqlash, foydani taqsim lash , Y T T B faoliyatining
b atam o m to ‘xtalishi va u n in g aktivlari taqsim oti haqida qaror q a
bul qilish;
— Y T T B ta ’sis etish to ‘g ‘risidagi Bitim ga o ‘zg artirish lar kiri-
tish, B itim ni tu sh u n ish yoki direk to rlar K engashi to m o n id an
u n in g q o ‘llanishi bilan bog‘liq apellyatsiyalar b o ‘yicha qarorlar
qabul qilish.
Y evropa ittifoqi, Yevropa investitsiya b an k i a ’zo m a m lak a t-
lari va Yevropa ittifo q in in g o ‘zi Y T T B n iz o m k ap italid a 51%
kvotasiga egadirlar, M arkaziy va Sharqiy Y evropa m am lak a tla ri
— 13%, qolgan Yevropa m a m lak atla ri — 11%, noyevropa m a m
lak atlari — 24%. K ap itald a ko‘proq hissa bilan A Q SH — 10%,
Italiya, G F R , F ransiya, B uyuk B ritan iy a va Y aponiya — 8,5%
d a n . N iz o m k a p ita lin in g o ‘lcham i h a r 5 yilda b ir m a rta ko‘rib
c h iq ila d i15.
Y T T B o ‘z faoliyati davom ida xo‘ja lik y u ritish n in g bozor usul-
lariga o ‘tayotgan davlat va xususiy sektor korxonalariga nisb atan
operatsiy alarn ing quyidagi shakllarid an foydalanadi:
1) ishlab chiqarish n i rivojlantirishga kredit berish (qo‘sh m a
m o liy alashtirishni qo‘shgan holda);
2) kapitalga investitsiya kiritish;
15 www.ebrd.com .
87
3) qirnm atbaho qog‘ozlarni kafolatlangan shaklda joylashti-
rish;
4) kafolatlar berish va ko‘m ak berish n in g boshqa shakllari
yordam ida kapital bozoriga k irish n i yengillashtirish;
5) foydalanishni belgilovchi bitim larga muvofiq ravishda m ax-
sus fondlar resurslarini joylashtirish;
6) qarzlar berish (qo‘sh m a m oliyalashtirishni qo‘shgan holda)
va in fratuzilm ani tiklash va rivojlantirish uchun texnik yordam
ko‘rsatish (shu ju m lad an , tab iatn i m uhofaza qilish dasturlari
uchun).
Y TTB eksport kreditlar bo‘yicha kafolatlar berm aydi va
sug'urtalash bilan shug‘ullanraaydi.
Shuningdek, Y TTB quyidagi faoliyat tu rlarin i m oliyalashtir-
maydi:
1. M udofaa sanoati.
2. Tam aki sanoati.
3. X alqaro huquqiy m e’yorlarda taqiqlangan vositalarni ishlab
chiqarish.
4. Q im or biznesi.
5. A trof-m uhitga salbiy ta ’sir ko‘rsatuvchi ishlab ch iqarish lar
va jarayonlar.
Y TTB kredit-m oliya siyosatining m u h im yo‘nalishlaridan
moliyaviy sektor, energetika, telekom m unikatsiya infratuzilm asi,
transport va agrobiznesni ajratib ko‘rsatish m um kin. A lohida h ol
da xususiylashtirish sohasi ham m uhim o ‘rin egallaydi.
H ozirgi ku n d a Y T T B k red it liniyalaridan dunyodagi ko‘pch ilik
m am lak atlar o ‘z iqtisodiyotini rivojlantirishda foydalanib kel-
m oqda. Ushbu ta sh k ilo t to m o n id an ajratilayotgan m ablag‘lar ja -
hon iqtisodiy holati y axsh ilanishiga ta ’sir ko£rsatm oqda.
Osiyo Taraqqiyot Banki (OTB) — Osiyo va T inch okeani m in -
taqasi m am lak atlarin in g rivojlanish loyihalari uchun uzoq m ud-
datga kredit ajratish bilan shug‘ullanadigan yirik davlatlararo
moliya institu tlarid an biri hisoblanadi. Osiyo Taraqqiyot Banki
1966-yilning 22-avgustida 15 ta m am lakat to m onidan sh artn om a
88
im zo lan ish i bilan ta sh k il etilgan. B ank o ‘zin in g o ‘z kredit faoli-
y atin i 1966-yil 19-dekabrda boshladi.
Osiyo taraqqiyot b a n k in i tuzish d an m aqsad — Osiyo va T inch
okeani m intaqasidagi rivojlanayotgan m am lak a tlar iqtisodiy va ij-
tim oiy taraqqiyotiga yordam berishdan iborat.
B ugungi k u n d a O TB ga 67 ta a ’zo davlat Osiyo, O siyo-Tinch
okeani m intaqasi m am lak atlari, shuningdek, Yevropa va A m eri-
k an in g sanoati rivojlangan 19 ta davlati hisobianib, OTB vakillari
h a r yili ushbu tashkilotga a ’zo va faol rivojlanayotgan davlatlarning
birida OTB B oshqaruvi, ushbu m am lak atn in g moliya vazirligi va
m arkaziy banki rahbarlari ishtirokida uchrashuv o ‘tkazadi.
O TB shtab kvartirasi M anila sh ahrida (F ilippin) joylashgan
b o ‘lib, OTB prezidenti 5 yil m uddatga saylanadi.
O TB faoliyatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
— investitsiya lo yihalarin i m oliyalashda uzoq m uddatli va im -
tiyozli sh artlar bilan 40 yilgacha bo ‘lgan k red itlarn i yiliga 1% dan
berish; tijorat k red itlarin i 3 yillik im tiyozli davr bilan 15 yilgacha
b e rish 16;
— rivojlanayotgan a ’zo m am lakatlarga u la rn in g iqtisodiy rivoj-
lanish rejalarini m uvofiqlashtirish, shuningdek, m oliyalashga
tayyorlash va loyihalarni h am d a rivojlanish d astu rin i am alga
o shirishga yordam berish;
— xalqaro moliyaviy institutlar, m illiy daviat va xususiy tash -
k ilo tlar bilan investitsiyalarni birgalikda am alga oshirishga taal-
luqli m asalalarda ham k orlik qilish;
— m in taq ad a iqtisodiy o‘sish va ham k o rlik n i rag‘batlantirish
u ch u n z a ru r ekspert xizm ati va m a slah atlarin in g turli shakllarini
ta sh k il etish.
O TB quyidagi sohalarni o ‘z ichiga olgan loyihalarni m oli-
yalashtiradi:
— qishloq xo‘jaligi va qishloq xo‘ja lik m ahsu lo tlarin i qayta
ishlash;
16 www.abd.org.
89
— avtom obil va tem iryo‘llarn i ta’m irlash va qayta qurish;
— energetika;
— ta ’lim ;
— tran sp o rt va aloqa tizirni;
— tog‘-kon sanoati;
— sog‘liqni saqlash va ekologiya;
— tu riz m infratuzilm asin i rivojlantirish;
— iste’mol tovarlarini ishlab ch iq arishn i rivojlantirish;
— b an k tiz im in i rivojlantirish.
Osiyo Taraqqiyot B ankining rnaqsad-vazifasi rivojlanayotgan
m am lakatlarn ing iqtisodiy rivojlanishini va iqtisodiy o ‘sishini
ham jamoaviy, h am m ustaqil rag‘b atlantirish hisoblanadi
OTB rivojlanayotgan m am lakatlarga quyidagi fondlar hisobi-
d an k reditlar beradi:
— oddiy fond hisobidan tijorat shartlari asosida 25 yil
m uddatga;
— Osiyo rivojlanish m axsus fondi hisobidan im tiyozli 1—3%
stavkalar bo ‘yicha kam bag‘al m am lakatlarga 40 yilgacha m u d
datga.
K o ‘pgina rivojlanish b an k lari kabi Osiyo Taraqqiyot B anki
h am k red itlash d a b alansni ta ’m inlash u ch u n davlat sektoriga
berilgan k red itlarn in g salm og ‘i ja m i lo y ih alarn in g 20 foizidan
oshm aydi.
Osiyo Taraqqiyot banki faoliyatining xususiyati b o ‘lib, kredit-
la rin in g 30% ini im tiyozli shartlarda maxsus fonddan berishi h i
soblanadi. O’TB bu m ablag‘larni Yevropa bozorlariga yo‘naJtirib,
u larn i rivojlanayotgan m am lakatlarga 25—40 yilga m o‘ljallangan
uzoq m uddatli kreditlarga aylantiradi. S huningdek, kreditlar tijo
rat sh artlarida yoki yuqori bozor foiz stavkasi b o ‘yicha 10—25 yil
m uddatga oddiy ja m g ‘arm alard an ham beriladi.
Osiyo Taraqqiyot B anki quyidagi talablarga javob beruvchi
loyihalarni m ablag‘ bilan ta ’m inlaydi:
1.
Moliyaviy m u stahkam ligi va texnik bajarilishi, iqtisodiy
barqarorligi yuqori b o ‘lgan loyihalar.
90
2. L oyihani am alga o shirish m a m lak atn in g istiqbolda rivoj-
lanishiga ta ’sir ko‘rsatishi.
3. Q arzd or m am lak a tn in g qo‘sh im ch a tashqi qarzga xizm at
ko‘rsatishga qodirligi.
4. U n um d o rlik n i o shirish uchu n yangi texnologiyalarni joriy
qilish.
5. Q o‘shim cha yangi ish o ‘rin la rin i ta sh k il etish.
Osiyo Taraqqiyot B ankiga a’zolik B M T n in g iqtisodiy va ij-
tim oiy m asalalar b o ‘yicha O siyo-Tinch O kean Komissiyasi
a ’zolariga, shuningdek, boshqa m in ta q alar rivojlangan m am -
lakatlari va BM Tga h am d a u n in g b iro n -b ir boshqa m axsus agent-
liklariga a ’zo m a m iak atlar uch u n erkindir.
Osiyo Taraqqiyot B an k in in g asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
— Osiyo m am lak atlari iqtisodiy rivojiga va ham korligiga
ko‘m aklashish;
— davlat va xususiy fön dlardan kapital qo‘y ilm alarning
o ‘sishini ta ’m in lash ;
— hududiy savdoning rivojlanishiga olib keluvchi iqtisodiy re-
ja la rn i tartibga solishda ishtirok etish;
— tashqi m an b alard an m oliyalashtiriladigan loyihalarni tay-
yorlash va bajarishga tex nik yordam berish;
— a ’zo m a m lak a tla rn in g tashqi savdosiga va iqtisodiy rivojla
n ishiga yordam berish.
O TB ustaviga b in o an B ank tizim ig a b ir n ech ta maxsus fondlar
kiradi:
— Im tiyozli sh artlard a uzoq m uddatli kreditlash m axsus fondi;
— Osiyo rivojlanish fondi;
— Texnika yordam i m axsus fondi.
B ank operatsiyalari ikki asosiy m anbadan: oddiy kapital
m ablag‘lari va m axsus m ablag‘lardan m oliyalashtiriladi.
O ddiy kapital m ablag‘lari Osiyo Taraqqiyot Bankiga a ’zo
m a m lak a tlarn in g kapital u lu sh larini to ‘lash larid an va investitsi-
y alardan keladigan darom ad hisobiga shakllanadi.
91
M axsus m ablag‘]ar a’zo rivojlangan m am lakatlar badallari,
m axsus fondlar, ssudalar va investitsiyalardan darom adlar, shu-
ningdek, Osiyo Taraqqiyot Banki kengashi m axsus qaroriga bino -
an oddiy kapital mablag1 larini o ‘tkazish sum m alari k o 'rinishida
shakllanadi.
Osiyo Taraqqiyot Banki M axsus m ablag£lari k atta boMmagan
va kam bag‘al a ’zo m am lak atlarn in g ehtiyojlarini qondirish m aqsa-
dida im tiyozli ssudalar shoxobchalarini tashkil etgan.
Osiyo Taraqqiyot
Dostları ilə paylaş: |