J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

5 .3 . Yevropa valuta tizim ining asosiy elem entlari va
rivojlanish bosqichlari
Yevropa valuta tizim i — bu m intaqaviy valuta tizim i bo ‘lib, 
Yevropa iqtisodiy integratsiyasi doirasida m illiy valutalar harakati 
b ilan b og‘liq iqtisodiy m u no sabatlar m ajm uasini o ‘zida ifodalaydi. 
Yevropa valuta tizim i zam onaviy jah o n valuta tizim in in g m uhim
tarkibiy qism i hisoblanadi. U uchta asosiy elem entni o ‘z ichiga 
oladi:
— Y K Y (E uropean currency unit) stan d arti. YKY — shart-
li jam oaviy valuta bo'lib, Yevropa ittifoqiga kiruvchi, Yevropa- 
n in g yetakchi m am lak a tlarin in g 12 ta valutasiga asoslanadi. H ar 
bir v alu taning savatdagi og‘irligi a ’zo davlatning Yevropa ittifoqi 
YiMiMda va ittifoq ichidagi eksportdagi ulushiga b o g liq holda 
aniq lan adi.
— Birgalikda suzuvchi valuta kursi, m azk u r kursni ±2,25% 
chegarada tebranishi belgilangan edi, 1993 -yilda valuta mu a m m o - 
la rin in g kuchayishi bilan bog‘liq holda teb ran ish doirasi ±15% ga- 
ch a kengaytirildi («Yevropa valuta iloni»).
Intervensiya va valuta kurslari m exanizm i. Yevropa valuta 
tiz im id a intervensiya, valutalar bilan b og‘liq hiso b -kitob lar va 
to ‘lov b alanslarin in g vaqtinchalik ta q ch illig in i qoplash uchun 
m a m lak a tla r m arkaziy banklariga k red itlar berish orqali dav- 
latlararo m intaqaviy valutani tartib g a solish am alga oshiriladi. 
Yevropa valuta tizim in i tartibga solish va Y K Y ning em issi- 
yasi 1994-yilgacha Yevropa valuta h am ko rlik fondi tom onidan, 
1994-yildan esa, Yevropa valuta in stitu ti to m o n id an am alga oshi- 
rildi.
121

---

1989-yiIda J. D elor (Yevropa ittifoqi komissiyasi raisi) to m o n i- 
d an ishlab chiqilgan iqtisodiy va valuta ittifoqini barp o etish das- 
tu ri G 'arbiy Yevropa integratsiyasi rivojidagi keskin burilish bos- 
qichi b o ‘ldi.
«Delor rejasi» doirasida quyidagi m aqsadlar ko‘zda tutilgan 
edi:
— um um iy bozorni tashkil etish, bozor m ex anizm in i tak o m il- 
lashtirish m aqsadida raqobatni rag‘batlantirish;
— qoloq hud ud larni tarkibiy jih atd an birxillashtirish;
— inflyatsiyani jilovlash, n arx lar darajasi va iqtisodiy o ‘sishni 
barqarorlashtirish, davlat budjeti kam om adini cheklash h am da 
ushbu k am om adni qoplash usu llarini takom illashtirish m aq sa­
dida budjet-soliq siyosatlarini m uvofiqlashtirish;
— pul-kredit va valuta siyosatlarini m uvofiqlashtirish uchu n 
m uayyan organni tashkil etish;
— yagona valuta siyosati, q a t’iy belgilangan valuta kurslari va 
jam oaviy valuta — YKYni joriy etish.
1991 -yildan Yevropa valuta tizim id a «D elor rejasi» asosida 
valuta-iqtisodiy ittifoqni bosqichm a-bosqich shak llan tirish n i na- 
zarda tutuvchi M aastrix shartnom asi ishlab chiqildi va m azk u r 
sh artn o m a doirasida 1999-yil 1-yanvardan yagona yevropa valu- 
tasini joriy etishga m o‘ljallangan islohotlar am alga oshirildi.
Yevropa valuta tizim ig a kirish uchun dastlabki q ad am larn i 
tash lashg a G erm an iy a, Fransiya va Belgiya tay ^p r b o ‘lib, u lar- 
n in g im ko niyatlari yuqori baholandi. B irm u n ch a p ast salohiyat 
bilan Avstriya, lsp an iy a, P ortugaliya, Italiya, F in lan d iy a, Ir- 
landiya o ‘rin egalladi, Shveysariya va D an iy a esa u larga ergash- 
di. V aluta ittifoqiga B uyuk B ritan iy an in g q o ‘sh ilish i dolzarb 
m asala b o ‘ldi.
Valuta ittifo q in i sh ak lla n tirish va yagona valutani jo riy etish 
b o ‘yicha reja ishlab chiqildi. B irinchi bosqich 1998-yildan 
M arkaziy b a n k n i (F ra n k fu rt-n a -M a y n e ) ta sh k il etish d an bosh- 
lan d i. Y evropa M arkaziy b an k ig a quyidagi fu n k siy alar birik - 
tirildi:
122

---

— v a l u t a o p e r a t s i y a l a r i n i s a m a r a l i t a s h k i l etish;
— y e v r o h u d u d g a a ’z o b o ' l g a n d a v l a t l a r n i n g m a x s u s a l m a s h i -
n u v r e s u r s l a r i n i s aq l a s h;
— t o ‘lov h i s o b - k i t o b t i z i m i u s t i d a n n a z o r a t ol i b b o r i s h ;
— y e v r o h u d u d d a pu l e m i s s i y a s i n i t a s h k i l qilish.
Y e v r o k e n g a s h «yevro h u d u d » g a k i r u v c h i m a m l a k a t l a r n i a n i q -
ladi. T a n l a s h m e z o n l a r i s i f at ida q u y i d a g i l a r o ‘rna t i ldi :
— I n f iy a ts i y a s u r ’ati Y e v r o p a I t t i f o q i n i n g u c h t a n a r x l a r d a r a -
j asi e n g b a r q a r o r m a m l a k a t l a r n i n g o ‘r t a c h a i nf i ya t si ya d a r aj a s i -
d a n 1,5 foiz p u n k t i g a o s h m a s l i g i ke r ak;
—^ Da v la t b u dj et i t a q c h i l l i g i Y a l M n i n g 3 % d a n o s h m a s l i g i
ke r a k ;
— Da vl at q a r zi Y I M n i n g 6 0 % d a n o s h m a s l i g i l o z i m ;
— Mi l li y v a l u t a n i n g a l m a s h i n u v kursi i kki vil m o b a y n i d a
Y e v r o p a val ut a t i z i m i d a a m a l d a g i (±15%) t e b r a n i s h c h e g a r a s i d a n
c h i q i b k e t m a g a n b o ' l i s h i l o z i m .
S h u t a r z d a , « y e v r o h u d u d » g a 11 ta m a m l a k a t ki rdi — Avst ri - 
ya, Bcl gi ya, G e r m a n i y a , G o l l a n d i y a , l s p a n i y a , I r l a n d i y a , I t al i-
ya, L y u k s e m b u r g , P o r t u g a l i y a , F i n l y a n d i y a , F r an s iya. G r e t s i v a
( m e z o n l a r g a j a v o b b e r m a g a n i i g i t ufayli), D a n i y a ( k o n s t i t u t s i o n
j i h a t d a n noYnuvofiqligi t ufayli), Sh vet si ya va B u y u k B r i t a n i y a
« y e v r o h u d u d » g a k i r m a d i .
I k k i n c h i b o s q i c h 1999-yil 1 - y a n v a r d a n b o s h l a n d i . «Yevro- 
h u d u d » g a k i r g a n m a m l a k a t l a r m i l l i y v a l u t a l a r i n i n g a l m a s h i n u v
k u r s l a r i y ev r oga n i s b a t a n q a t ’iy b e l g i l a n d i , yevr o n a q d s i z s h a k l d a
Y K Y n i birga bi r n i s b a t d a a l m a s h t i r i s h a s o s i d a kiritildi.
U c h i n c h i b o s q i c h 2 00 2- yi l 1 - y a n v a r d a n b o s h l a n d i . Ya gona 
n a m u n a d a t url i n o m i n a t s i y a l a r d a y e v r o b a n k n o t va t a n g a l a r i n i n g
m u o m a l a s i a m a l g a o s h i r i l d i , u l a r a ’z o - m a m l a k a t l a r n i n g m i l l i y
v a l u t al a r i b i l a n p ar al lel m u o m a l a d a b o ‘ldi h a m d a a s t a - s e k i n l i k
b i l a n m i l l i y pul b i r l i k l a r i n i a l m a s h t i r i s h s o d i r b o ‘ldi.
T o ‘r t i n c h i b o s q i c h d a , 2 00 2- yi l 1 - i y u l d a n i s h t i r o k c h i m a m ­
l a k a t l a r n i n g m i l l i y v al u t a l a r i b u t u n l a y o ‘z l a r i n i n g pul f u n k s i y a -
si ni y o ‘qot di .

---