J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari
Yüklə 3,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
12.4. Xalqaro lizing operatsiyalari
Lizing. Lizing (inglizcha leasing, lease — ijaraga berish so ‘zidan olingan) lizing beruvchi to m o n id a n lizing oluvchiga m o d diy q im m atlik larn i turli m uddatlarga ijaraga ta q d im etilishi- dir. Lizing operatsiyalari q a d im d a n mavjud b o ‘lib, era m iz d a n avvalgi 2 m ing yil avval Vavilonda b u n d ay o peratsiyalar am alga oshirilgan. X o‘jalik a lo q alarin in g bay n alm inallash u vi sharoitida ular yangi xususivatlarini kasb etdi, u la rn in g hajm i, foydalanish sohasi ortdi, operatsiyalarning am alga oshirish texnologiyalari tak o m illash ib bordi. 1950-yillardan bosh lab ular xalqaro am ali- yotda q o ‘llanildi. Xalqaro amaliyotda, m uddati b o ‘yicha asb o b -u sk u n alarn i ija raga berish quyidagi turlarga b o ‘linadi: 307 1. Qisqa (renting) va o ‘rta (xayring) muddatli — 3 yilgacha. Bunda, standart asbob-uskunalar, ya’ni avtomobillar, traktorlar, tem iryo‘1 vagonlari va shu kabilar lizingga beriladi. 2. O crta va uzoq muddatli (lizing)da sanoat texnologiyasi bi- lan bogMiq asbob-uskunalar ijaraga beriladi. Lizingning yuqoridagi ikki turi o ‘rtasidagi farq quyidagilarda nam oyon bo‘ladi: — rentingda shartnomadagi obyekt davomli kelishuvlar bo ‘yicha ishlatilishi; — uzoq muddatli ijarada esa, ijaraga berilayotgan asbob-usku- na shartnornada belgilangan m e ’yoriy m uddatgacha uzluksiz ish latilishi m um kin. H ozir zamonaviy lizing xizmatlari bozorida tuzilayotgan shart- nom alarni keng larqalishi — lizing shakllarining ko‘pligi, uning ko£rsatkichlari tez su r’atlarda o ‘sishi bilan izohlanadi. Jahon b o zorida lizing xizmatlarini asosiy qismi uch m arkazda joylashgan- dir. Bular: 1) AQSH; 2) G ‘arbiy Ycvropa; 3) Yaponiya. Xorijiy investitsiyalarni tovar shaklda jalb etishning bir kocrinishi sil'atida mamlakatda lizing xizm atlarining ko‘payishi iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish sektorini rivojlantiradi. B undan tashqari, xalqaro lizing xalqaro kreditni bir shakli sifatida bank- lar va lizing kompaniyalari o ‘rtasida raqobat kuchayishiga turtki b o ‘ladi. Bu o‘z navbatida, ssuda foizlari tushishiga, va natijada, kapitallarni ishlab chiqarish sohalariga oqib kirishi uchun qulay zam in yaratadi. To‘lov balansi taqchilligi sharoitida m am lakat tashqi qarzdor- ligiga xalqaro lizing operatsiyalarni qo‘shilmasligi, u ning tashqi iqtisodiy faoliyatdagi afzalligini ko‘rsatadi. Xalqaro lizing shakllari. Xalqaro lizing, bir vaqtning o ‘zida moliyalash va yangi texnologiyalarni xarid qilish m asalalarini hal etish, aylanma mablag‘larni to ld iris h ham d a boshqa ehtiyojlar 308 u ch u n m ablag‘larni ozod qilish im koniyatini beruvchi moliyaviy vositalarning eng m u h im shakllaridan biridir. X alqaro am aliyotda xalqaro lizing s h artn o m alarinin g quyidagi shakllari ishlab chiqildi: 1. Xalqaro lizing shakllarini tahlil qilishda u n in g eng keng tarqalganlarini (lizing oluvchi va lizing beruvchi o ‘rtasidagi m u- nosabatlarni hisobga olib), bevosita (to‘g‘ridan to ‘g‘ri) va bilvosita (egri) lizing turlarini ajratishim iz m um kin: — bevosita lizingda, lizing beruvchi b o ‘lib — bevosita mulk egasining o ‘zi bitimni am alga oshirilishida ishtirok etishi shart; — bilvosita lizingda, ijaraga berilayotgan m ulk egasi — u c h in - chi to m o n n in g ishtirok etishi shartdir. 2. X alqaro lizingni kreditlash usuli bo ‘yicha muddatli va qay- ta tiklanuvchi lizinglarga ajratish m um kin. M uddatli lizingda ijara bir m a ro tab a amalga oshiriladi. Qayta tiklanadigan lizingda esa, lizing shartnom asi b itim ning birinchi m u d d ati tugashi bilan qayta tiklanadi. 3. Shuningdek, xalqaro lizingni operatsion va moliyaviy li zinglarga b o ‘lish m um kin. O peratsion lizingda korxonalar asbob-uskunaga m ulk huquqi- ni o lm asd an turib, u n d an foydalanish uchun sh artn o m a tuzadilar. Moliyaviy lizing deb, asb o b -u sku n an i ijaraga olayotgan firm a keyinchalik uni qoldiq qiym atda to ‘la sotib olishiga aytiladi. 4. A ndozali (standart) lizing. Lizingning bu shaklida asbob- u s k u n a n i ishlab chiqargan shaxs u n i lizing kompaniyasiga o ‘zi m ustaqil tarzda sotadi. Lizing kompaniyasi asbob-uskunani iste’molchiga ijaraga beradi. A sb ob -u sk u nan i ishlab chiqaruvchi va uni lizingga oluvchi o ‘rtasidagi lizing shartnom asi b o ‘yicha huquqiy m unosabatlar o ‘rnatilmaydi. Bu yerda asbob-uskunaga texnik xizm at ko‘rsatish masalasi to ‘liq hal etilmagan. Bu hol- da, asbob-uskunani ishlab chiqargan Shaxs bilan, lizing oluvchi, o ‘ziga xizm at ko‘rsatish uch u n alohida bitim tuzishi lozim. Bunga asosiy sabab, lizing kompaniyasi texn ik xizm at ko‘rsatish m asa- lalariga aralashmaydi. 309 5. «Sof» lizing. ßunda asbob-uskunalardan foydalanish bi lan bog‘liq asosiy majburiyatlar lizing oluvchi bo‘yniga tusha- di. U soliqlar va bar xil yig‘im larni, to‘lovlarni ham da asbob- uskunalardan foydalanish bilan b o g liq barcha xarajat va sug‘urta toMovlarini to‘laydi. Li/ing oluvchi asbob-uskunani ishga soz ho- latda saqlashi lozim. Slni bilan birga u ijara muddati tugaganda, lizing beruvchiga asbob-uskunani o‘rtacha eskirishini hisobga olib, yaxshi holatda qaytarishi shartdir. Lizing beruvchi lizing oluvchi olgan mulkdan foydalanishi bilan bog‘liq harakatlarga ja - vob bermaydi. Lekin, u asbob-uskuna ishlatilayotgan m am lakat- dagi hukumat va boshqa tashkilotlar tomonidan b o lis h i m um kin bo‘lgan salbiy ta ’sirlar uchun javobgardir. 6. Qaytariluvchi lizing — «liz-bek». Tijorat nuqtayi nazaridan üzingning bu shakli firma mablag'larga kuchli ehtiyoj sezganda q o lla n ila d i. Uning asosiy xususiyati firm aning moliyaviy hola- tini yaxshilashga samarali vosita sifatida namoyon bo‘lishidir. Bu operalsiyaning ma/,muni shundan iboratki, asbob-uskunaning egasi asbob-uskunani lizing kompaniyasiga sotadi va so'ngra, undan shu asbob-uskunani ijaraga oladi, ya’ni asbob-uskunani sotgan shaxs lizing oluvchiga aylanadi. Bunday operatsiyalar aso- san, muomalada oldin ham bo‘lgan asbob-uskunalarga nisbatan q o lla n ilis h i qayd eliladi. 7. «Yaxlit» lizing. Bu ü zin g n in g o'ziga xos xususiyatlari- dan biri b o lib lizing oluvchi uchun lizing beruvchi tom onidan qo\shimcha x iz m atlarn in g t a k lif etilishi hisoblanadi. L izingning bu shakli qim m at. Chunki lizing beruvchi asbob-uskunani yet- kazib berish bilan birga t a ’m irlash, sug‘urtalash, ba’zi vaqtlarda ishlab c hiqarish ni bosliqarish yoki yoqi]g‘i bilan t a ’m in lash kabi ishlarni ham anntlga oshiradi. Odatda, ü zin g n i bu turi yangi as- bo b-uskun alarni, xususan, kompyuterlar, samolyotlar va boshqa m urakkab m ash in a ham da m exan izm larga nisbatan qoMlaniladi. 8. ТоЧа xizm atli lizing. Bu lizing «yaxüt» lizingga o‘xshab ketadi, biroq, shartnomada bir qancha qo‘shim cha xizmat- lar ko'rsatishi ko‘rib chiqiladi. M asalan, lizing beruvchi asbob- 310 uskunani sotib olish m asalalarini o‘rganadi. Bu asbob-usku- nani ishlatish uchun zarur bo‘lgan xomashyo m ateriallari bilan ta ’m inlaydi. Shu bilan birga, asbob-uskunadan foydalanish uchun m alakali m utaxassislar yollab beradi va boshqa bir qator xizm atlar ko‘rsatadi. 9. Asbob-uskunani qoldiq qiymati lizingi. Lizingning bu shak- li oldindan foydalanilgan asbob-uskunalarni ijarasi bilan bog‘liq va u diierlar (savdo agentlari) tomonidan keng foydalaniladi. U - zin gning m azku r turi, odatda, 1 yildan 3—4 yilgacha b o ig a n m uddatni o ‘z ichiga oladi. 10. Mol yetkazib beruvchiga lizing. Bu ijara shakli «liz-bek» lizingi shakliga o‘xshaydi. Asbob-uskunani yetkazib beruvchi ikki yoqlam a vazifani bajaradi. Ya’ni, u asbob-uskunadan foydalanuv- chi b o im a s a ham, asbob-uskunani sotuvchisi va ijaraga oluvchisi bo‘lib hisoblanadi. Ijaraga oluvchi, albatta, sub ijarachini topi- shi va asbob-uskunani sub ijaraga topshirishi kerakdir. Buning uchun, ijaraga beruvchining roziligi shart bo‘lm asada, asbob- uskunani sub ijaraga topshirish shart hisoblanadi. 11. Qayta tiklanuvchi lizing. Lizing operatsiyasining bu shak- lida lizingga berilgan asbob-uskuna vaqti-vaqti bilan yangi ta- kom illashgan asbob-uskunaga alm ashtirib turilishi lozim. Bu model asosan, E H M lar lizingida keng tarqalgandir. C hunki un- dagi investitsion jarayon (bozorda yangi, takom illashgan turlari- ning ko‘payish davri, vaqti, muddati) ju d a qisqa sanaladi. 12. Vendor lizing (tayyorlovchilar yoki ishlab-chiqaruvchilar kooperatsiyasi). Bu yerda lizing kom paniyasi bo‘lib, bank yoki lizin g kompaniyasi bilan birga asbob-uskunani ishlab chiqargan firm a ham qatnashishi m um kin. Bu model, qoida boWicha, b o zorda ju d a q im m at bahodagi asbob-uskunani olib chiqishda foy d alan ilad i. Bunda ishlab chiqaruvchi (tayyorlovchilar) o‘zlariga mijozni qidirish va lizing obyektiga xizm at ko‘rsatish majburi- yatini oladilar, lizing kompaniyasi esa lo yihan i ishlab-chiqish, m a ’m uriy m asalalarn i hal qilish, m aslahat berish xizm atlari kabi operatsiyalarni am alga oshiradi. 311 13. ijaraga berilayotgan obyektning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib harakatlanadigan mulk lizingi va harakatlanm aydigan (ko‘c.hmas mulk) mulk (m a’muriy bino-inshootlar, omborxonalar, supermarketlar, garajlar va boshqalar) lizingi farqlanadi. Lizingning m uddatini birlamchi va ikkilam chi davrlarga ajratishadi. Lizingning birlamchi davri deyilganda, lizing oluvchi lizing kompaniyasiga obyektning to‘la amortizatsiva ajratmalari hamda ajratilgan foizlarni to liq am alga oshirmagan b o lad i. Ik kilamchi davrda, lizing oluvchi lizing firmasiga to'lovni to‘liq am alga oshiradi. Biroq, lizing firmasi lizing obyektiga egalik qi- lish huquqini bermagan b o lad i. Lizing oluvchi asbob-uskunani a n ’anaviy stavka bilan foiz lo la g a n holatda foydalanishda davom etadi. Nazariy jihatdan, lizingning ikkilamchi davri vaqt bo'yicha cheklovlarga ega etnas, biroq, uning muddati asbob-uskunaning haqiqiv xizm at muddati bilan chegaralangandir. Asbob-uskunaga e ’tibor qaratish va buzilganda o‘z vaqtida qayta ta ’mirlash kabi inasalalar, ik kilam chi davrni nom a’lum muddatga uzayishiga olib kelishi mumkin. Xalqaro lizing operatsiyalarini am alga oshirishda vujudga ke- ladigan risk la rn i baholashda odatda quyidagi om illarni e ’tiborga o.lish taqozo etiladi: — lizing oluvchi kom paniyaning moliyaviy holati va tijorat doirasidagi mavqei; — shartnoma bahosining ikkilam chi bozordagi o‘zgarishi; — lizing oluvchi firm a tomonidan lizing obyektini ishlatilish shart -sharoitlari; — lizing oluvchi kompaniya mamlakatdagi moliyaviy-iqtisodiy va siyosiy holatlar (y a ’ni, m illiylashtirish riski, chet elga valu ta m ablag‘larini o‘tkazishdagi mavjud cheklovlar, garov huqu qini am alga oshirishda vujudga keladigan qiyinchilik lar riski va boshqalar). Xalqaro lizing xizm atlarining jahon bozori ikkinchi jahon urushidan keyin quyidagi om illar hisobiga shakllandi va rivoj- landi: — likvid m ablag‘lar hajm ining to‘liq yetishm asligi; — investitsiyani optim allashtirishni talab qiluvchi raqobatning kuchayishi; — ishlab chiqarish kengaytirilishi uchun korxonalarda yctarli m ablag‘lar ajratilishida, uning foydasini chegaralanganligi; — iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish, xususan, investitsiya o‘sishiga shart-sharoit yaratish uchun hukum at va moliyaviy or- g an larn in g lizing operatsiyalari rivojlanishiga ko‘maklashishi. Hozirda, jahon bozorida xalqaro lizing operatsiyalariga ta lab ju d a katta. Chunki lizing bitim ida ishtirok etayotgan ham m a tom onlar o‘zi uchun ustunlikka, yoki y anada to‘g ‘rirog‘i, afzal- liklarga ega. Xalqaro lizing operatsiyalari m am lakat to lo v balansiga t a ’sir ko‘rsatadi. Xorijiy lizing kom paniyalari toinonidan am alga oshiriladigan ijara tolovlari m am lak a ln in g valuta xarajatlarini ko‘paytirsa, ularning tushumi esa toMov balansiga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda lizing shartnomasi tugagandan so‘ng obyektga (m ulkka) egalik qilish import ope- ratsiyasi hisoblanadi. Shuning uchun, xalqaro lizing operatsi yalari davlat orqali tartibga solinadi. D avlatlarning q o llab -q u v- vatlashiga qaram asdan, jah o n bozoridagi kuchli raqobat, m illiy qonunchiliklarning, hisob-kitob u sullarin in g va soliqqa tortish tartiblarining o‘zaro inos kelm asligi hisobiga xalqaro lizing o‘z taraqqiyot yo‘lida qiyin ch ilik larga duch kelraoqda. Yüklə 3,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|