J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari


Tashqi iqtisodiy faoliyatni uzoq muddatli



Yüklə 3,72 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə114/170
tarix16.12.2023
ölçüsü3,72 Mb.
#180865
1   ...   110   111   112   113   114   115   116   117   ...   170
Xalqaro Moliya munjsabatlari. Ataniyazov J.X

12.3. Tashqi iqtisodiy faoliyatni uzoq muddatli
moliyalashtirish shakllari
«U zoq muddatli kredit» atam asi am aliyotda kredit muassa- 
salarining ssudalariga aloqador bo ‘lib, u odatda, davlat va xususiy
303


korxonalar, banklar to m onidan o ‘z qarz majburiyatlarini chiqa- 
rish orqali mil 1 iy h am d a jahon ssuda kapital lari bozorlaridan qarz 
mablag‘larini jalb etish shaklida amalga oshiriladi. Uzoq m uddat- 
li kredit va qarziar m ashina ham da asbob-uskunalar eksportiga, 
iqtisodiyotning sanoat tarm o g‘ida turli yirik loyihalarni amalga 
oshirishga, asosiy kapital orqali takror jshlab chiqarishni kengay- 
tirishga xizm at kolrsatadi. Yirik kredit muassasalari uzoq m ud- 
datli xalqaro kreditlarni nazariy jihatdan 40 yilgacha, amalda esa 
10—15 yil muddatga ta q d im etadilar.
K ompensatsion bitimlar b o ‘yicha kreditlar. Banklar tovar qiy- 
matiga teng bo‘lgan, o ‘zaro yetkazib berishga asoslangan k o m ­
pensatsion bitimlar b o ‘yicha uzoq va qisqa m uddatli kreditlarni 
taq dim etadilar. Korxonani barpo etish va qayta tiklash, tabiiy 
resurslarni o ‘zlashtirish uchun mashina va asbob-uskunalarni 
8—15 yil muddatga kreditga olgani holda qarz oluvchi uni m a z k u r 
kredit asosida qurilgan va qurilayotgan korxonalar m ahsulotlari 
hisobiga so‘ndirilishini ta ’minlaydi. Kompensatsion bitim larni 
o ‘ziga xos xususiyatlari ularning keng ko'lamli, uzoq m uddatli 
ekanligi h am d a eksport-im port bitimlarini o ‘zaro bog‘liqligi bi­
lan ajralib turadi. Kompensatsion bitimlar bo‘yicha kreditlar va 
im portyor sotib olinadigan m ashina va asbob-uskunalar uchun 
to ‘lov h a m d a tegishli xarajatlarni qoplash uchun tovarlarni qay­
ta eksport qilishdan tushum hisobiga o ‘zaro bog‘liq boMishadi. 
K om pensatsion bitim larni amalga oshirishda o d atda firm a (ti- 
jorat) kreditlariga nisbatan uzoq muddatli konsorsial yoki sindi- 
kat kreditlar keng qoMlaniladi. Bunday kreditlarni b ank konsor- 
siumlari yoki sindikatlari ta qd im etadilar. A maliyotda m a zk u r 
holatning yuzaga kelishiga asosiy sabab birinchidan, milliy qo- 
n unchiliklarda ban k lar uchun bir qarz oluvchiga ajratiladigan 
kredit lim itini o'rnatilishi b o ‘lsa, ikkinchidan, banklar k red it­
larni ta q d im etishda risk darajasini cheklashga harakat qilishi 
hisoblanadi.
Budjet mablag‘lari hisobdan ajratiladigan uzoq muddatli 
xalqaro kreditlar. Budjet mablag‘lari hisobidan ajratiladigan u zo q
304


m u d d atli (muddatlari 10—15 yil va u nd an ortiq) xalqaro kredit - 
larn in g quyidagi shakllari farqlanadi:
1) h u k u m a tla rn in g ikki ta ra fla m a kreditlari. Davlatlararo 
u zoq m uddatli kredit birinchi ja h o n urushi davrida keng k o ia m d a
shakllandi va u ru sh d an keyingi yillarda y anada rivojlandi. AQSH 
asosiy kreditor sifatida chiqdi va davlatlararo nizo larni kuchay- 
tirib yuborgan h u k u m a tlara ro qarzdorlik (11 m lrd oltin dollar- 
lari, foizlarni hisobga olm aganda) paydo b o id i. 0 ‘z kreditlarini 
Fransiya nem is reparatsiyalari hisobiga, G e rm a n iy a esa AQSH - 
d an yangi kreditlarni olish hisobiga so‘ndirdi. 1929—1933-yil- 
larda yuzaga kelgan ja h o n iqtisodiy inqirozi davrida G erm an iy a 
va b oshqa 25 davlat qarz b o ‘yicha t o ‘lovlarni to ‘xtatib q o ‘ydilar. 
Ik k in ch i ja h o n uru sh i davrida h u k u m a tlara ro qarzlar m u h im rol 
o ‘yn am ad i. H arbiy va boshqa turdagi m a teriallarn in g yetkazib 
berilishi asosan «lend-liz» (ijara) shartlari asosida am alga oshi- 
rildi. Ikkinchi ja h o n u ru sh id an keyin dastlab A QSH, s o iig ra
boshqa dunyoning yetakchi davlatlari o ‘zlarin in g tashqi iqtisodiy 
m a n fa atlar uch u n h u ku m a tlara ro kreditlardan keng foydala- 
nishdi;
2) xalqaro va hududiy valuta-kredit h am d a moliyaviy tashki- 
lotlarning kreditlari;
3) yordam ko‘rsatish b o ‘yicha imtiyozli shartlar asosida beril- 
gan kreditlar, texnik yordam , b em in n at xayriya m a b lag ia ri, sub- 
sidiyalar.
Ayrim holatlarda xalqaro kreditning aralash turi q o ilan ilad i. 
M asalan, eksportni kreditlashning odatdagi shakllari imtiyozli 
sh artlar asosida, ya’ni unga yordam ko‘rsatish orqali amalga 
oshirilishi m um kin. Xalqaro kreditning yangi shakllaridan biri 
b o ii b bir nechta kredit muassasalari to m onidan yirik loyihalarni 
q o ‘sh m a moliyalashtirish hisoblanadi. Xalqaro moliya institut- 
lari q o ‘sh m a moliyalashtirishning tashabbuskorlari b o ii b , maz- 
k u r operatsiyaga ular odatda xususiy tijorat banklarini h am jalb 
etad ilar va loyihaning eng foydali qism ini imtiyozli asosda (foiz 
stavkasi bozor stavkasidan past) kreditlaydilar.
305


Q o 'sh m a moliyalashtirishning quyidagi 2 shakli q o ilan iladi:
— parallel moliyalashtirish, bunda turli kreditorlarning o ‘zaro 
kelishuvi asosida belgilangan kvota (ulush, hissa) doirasida loyiha 
tarkibiy qismlarga ajratilib kreditlanadi;
birgalikda moliyalashtirish, bunda barcha kreditorlar loyi- 
h an i amalga oshirilishi mobaynida o ‘z ssudalarini taq dim etadi- 
lar. Kreditorlardan biri (moncjcr-bank) loyihaning tayyorlanishi 
va amalga oshirilishini muvolKjlashtiradi ham da nazorat qiladi.
Q o ‘shm a moliyalashtirish orqali qarz oluvchi imtiyozli kredit- 
larni jalb etish imkoniyaliga cga IxVladi. Shuningdek, kreditorlar 
ham m azkur moliyalashtirish shaklida imtiyozlarga ega bo'lishadi, 
ya’ni bunday kreditlash kredilorga ssudani qarzdor to m onidan o ‘z 
vaqtida so‘ndirilishining q o lshim eha kafolatini beradi.
Xalqaro sindikatlasligan yoki konsorsium kreditiari — turli 
m am lakatlar banklari tom onidan yirik loyihani amalga oshirish 
uchun bir' tashkilotga ajratilgan qarz mablag'lari hisoblanadi. 
Xalqaro kreditning bu shakli bi r qator o ‘ziga xos xususiyatlar bi­
lan ajralib turadi:
-- bunday kreditni taqdim etish uchun banklarni birlashuvi 
m a ’lum bi r mucklatga konsorsium yoki sindikatni tuzish to‘g‘risidagi 
shartnom ani rasmiylashtirish orqali amalga oshiriladi;
— maqsad yirik kreditni taqdim etish uchun xalqaro resurslar- 
ni jaîb etish va bir qator bank-kreditorlar orasida bank risklarini 
taqsimlash hisoblanadi;
— sindikat yoki konsorsium a ’zosi b o ‘lgan yirik b anklardan bi ri 
menejer funksiyasini bajaradi, ya’ni qarzdor va bank-kreditorlar 
bilan o ‘zaro muzokara olib boradi, kreditning moliyaviy-valutaviy 
shartlarini aniqlaydi, risklarni va ularni kamaytirish imkoniyat- 
larini baholaydi. Bunday kreditni tashkillashtirgani uchun bank- 
menejer foiz va komission d arom adlardan tashqari qo‘shim cha 
mukofotga ham ega b o ia d i;
— qim matli qog‘ozlarni chiqarish orqali xalqaro qarzlarni 
taqdim etishda oddiy sindikatlasligan yoki konsorsium kredit- 
lar anderrayting bilan birga amalga oshiriladi, ya’ni belgilangan
306


narx bo‘yicha b a n k lar (m a ’lum bir ulush bo'yicha majburiyat- 
lar oluvchi sindikat yoki konsorsium ning a ’zolari) orasida ularni 
joylashtirishni kafolatlaydi;
sindikatlashgan yoki konsorsium kred itlarn in g birlam chi va lk- 
kilam chi bozorlari am al qiladi. Jahon am aliyotida ushbu turdagi 
kreditlarni sug'urtalashda ikkilam chi bozorda sotish imkoniyati 
bo'lgan likvidli aktivlardan (tratta, q im m atli qog‘ozlar) foydalani- 
Jadi.
Bunday kreditning turlaridan biri ulushli kredit hisoblanadi, 
ya’ni bank-kreditorlar bank konsorsiumi yoki sindikatini tuzm as- 
dan o‘z ulushlarini boshqa banklarga sotishlari m um kin. B a’zan 
xususiy banklar sindikati Xalqaro valuta fondi (X V F ) yoki Xalqaro 
taraqqiyot va tiklanish banki (XTTB) kreditlarini olgan qarzdor 
mamlakatlarga o'zlarining xalqaro kreditlarini taqdim etishadi. 
Davlatlararo va xususiy banklar orasida bunday taqsim otdan asosiy 
maqsad — o'z iqtisodiy va siyosiy manfaatlaridan kclib chiqqan hol- 
da jahon ssuda kapitallar bozorida qarzdorlarni tartibga solish h i­
soblanadi. Shuning uchun ham xalqaro moliyaviy tashkilotlarning 
mamlakatlarga ajratgan kreditlari nafaqat miqdor jihatdan, balki 
strategik rivojlanish xususiyatlari bilan h am m u h im rol o ‘ynaydi.

Yüklə 3,72 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   110   111   112   113   114   115   116   117   ...   170




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin