12.3. Tashqi iqtisodiy faoliyatni uzoq muddatli
moliyalashtirish shakllari
«U zoq muddatli kredit» atam asi am aliyotda kredit muassa-
salarining ssudalariga aloqador bo ‘lib, u odatda, davlat va xususiy
303
korxonalar, banklar to m onidan o ‘z qarz majburiyatlarini chiqa-
rish orqali mil 1 iy h am d a jahon ssuda kapital lari bozorlaridan qarz
mablag‘larini jalb etish shaklida amalga oshiriladi. Uzoq m uddat-
li kredit va qarziar m ashina ham da asbob-uskunalar eksportiga,
iqtisodiyotning sanoat tarm o g‘ida turli yirik loyihalarni amalga
oshirishga, asosiy kapital orqali takror jshlab chiqarishni kengay-
tirishga xizm at kolrsatadi. Yirik kredit muassasalari uzoq m ud-
datli xalqaro kreditlarni nazariy jihatdan 40 yilgacha, amalda esa
10—15 yil muddatga ta q d im etadilar.
K ompensatsion bitimlar b o ‘yicha kreditlar. Banklar tovar qiy-
matiga teng bo‘lgan, o ‘zaro yetkazib berishga asoslangan k o m
pensatsion bitimlar b o ‘yicha uzoq va qisqa m uddatli kreditlarni
taq dim etadilar. Korxonani barpo etish va qayta tiklash, tabiiy
resurslarni o ‘zlashtirish uchun mashina va asbob-uskunalarni
8—15 yil muddatga kreditga olgani holda qarz oluvchi uni m a z k u r
kredit asosida qurilgan va qurilayotgan korxonalar m ahsulotlari
hisobiga so‘ndirilishini ta ’minlaydi. Kompensatsion bitim larni
o ‘ziga xos xususiyatlari ularning keng ko'lamli, uzoq m uddatli
ekanligi h am d a eksport-im port bitimlarini o ‘zaro bog‘liqligi bi
lan ajralib turadi. Kompensatsion bitimlar bo‘yicha kreditlar va
im portyor sotib olinadigan m ashina va asbob-uskunalar uchun
to ‘lov h a m d a tegishli xarajatlarni qoplash uchun tovarlarni qay
ta eksport qilishdan tushum hisobiga o ‘zaro bog‘liq boMishadi.
K om pensatsion bitim larni amalga oshirishda o d atda firm a (ti-
jorat) kreditlariga nisbatan uzoq muddatli konsorsial yoki sindi-
kat kreditlar keng qoMlaniladi. Bunday kreditlarni b ank konsor-
siumlari yoki sindikatlari ta qd im etadilar. A maliyotda m a zk u r
holatning yuzaga kelishiga asosiy sabab birinchidan, milliy qo-
n unchiliklarda ban k lar uchun bir qarz oluvchiga ajratiladigan
kredit lim itini o'rnatilishi b o ‘lsa, ikkinchidan, banklar k red it
larni ta q d im etishda risk darajasini cheklashga harakat qilishi
hisoblanadi.
Budjet mablag‘lari hisobdan ajratiladigan uzoq muddatli
xalqaro kreditlar. Budjet mablag‘lari hisobidan ajratiladigan u zo q
304
m u d d atli (muddatlari 10—15 yil va u nd an ortiq) xalqaro kredit -
larn in g quyidagi shakllari farqlanadi:
1) h u k u m a tla rn in g ikki ta ra fla m a kreditlari. Davlatlararo
u zoq m uddatli kredit birinchi ja h o n urushi davrida keng k o ia m d a
shakllandi va u ru sh d an keyingi yillarda y anada rivojlandi. AQSH
asosiy kreditor sifatida chiqdi va davlatlararo nizo larni kuchay-
tirib yuborgan h u k u m a tlara ro qarzdorlik (11 m lrd oltin dollar-
lari, foizlarni hisobga olm aganda) paydo b o id i. 0 ‘z kreditlarini
Fransiya nem is reparatsiyalari hisobiga, G e rm a n iy a esa AQSH -
d an yangi kreditlarni olish hisobiga so‘ndirdi. 1929—1933-yil-
larda yuzaga kelgan ja h o n iqtisodiy inqirozi davrida G erm an iy a
va b oshqa 25 davlat qarz b o ‘yicha t o ‘lovlarni to ‘xtatib q o ‘ydilar.
Ik k in ch i ja h o n uru sh i davrida h u k u m a tlara ro qarzlar m u h im rol
o ‘yn am ad i. H arbiy va boshqa turdagi m a teriallarn in g yetkazib
berilishi asosan «lend-liz» (ijara) shartlari asosida am alga oshi-
rildi. Ikkinchi ja h o n u ru sh id an keyin dastlab A QSH, s o iig ra
boshqa dunyoning yetakchi davlatlari o ‘zlarin in g tashqi iqtisodiy
m a n fa atlar uch u n h u ku m a tlara ro kreditlardan keng foydala-
nishdi;
2) xalqaro va hududiy valuta-kredit h am d a moliyaviy tashki-
lotlarning kreditlari;
3) yordam ko‘rsatish b o ‘yicha imtiyozli shartlar asosida beril-
gan kreditlar, texnik yordam , b em in n at xayriya m a b lag ia ri, sub-
sidiyalar.
Ayrim holatlarda xalqaro kreditning aralash turi q o ilan ilad i.
M asalan, eksportni kreditlashning odatdagi shakllari imtiyozli
sh artlar asosida, ya’ni unga yordam ko‘rsatish orqali amalga
oshirilishi m um kin. Xalqaro kreditning yangi shakllaridan biri
b o ii b bir nechta kredit muassasalari to m onidan yirik loyihalarni
q o ‘sh m a moliyalashtirish hisoblanadi. Xalqaro moliya institut-
lari q o ‘sh m a moliyalashtirishning tashabbuskorlari b o ii b , maz-
k u r operatsiyaga ular odatda xususiy tijorat banklarini h am jalb
etad ilar va loyihaning eng foydali qism ini imtiyozli asosda (foiz
stavkasi bozor stavkasidan past) kreditlaydilar.
305
Q o 'sh m a moliyalashtirishning quyidagi 2 shakli q o ilan iladi:
— parallel moliyalashtirish, bunda turli kreditorlarning o ‘zaro
kelishuvi asosida belgilangan kvota (ulush, hissa) doirasida loyiha
tarkibiy qismlarga ajratilib kreditlanadi;
— birgalikda moliyalashtirish, bunda barcha kreditorlar loyi-
h an i amalga oshirilishi mobaynida o ‘z ssudalarini taq dim etadi-
lar. Kreditorlardan biri (moncjcr-bank) loyihaning tayyorlanishi
va amalga oshirilishini muvolKjlashtiradi ham da nazorat qiladi.
Q o ‘shm a moliyalashtirish orqali qarz oluvchi imtiyozli kredit-
larni jalb etish imkoniyaliga cga IxVladi. Shuningdek, kreditorlar
ham m azkur moliyalashtirish shaklida imtiyozlarga ega bo'lishadi,
ya’ni bunday kreditlash kredilorga ssudani qarzdor to m onidan o ‘z
vaqtida so‘ndirilishining q o lshim eha kafolatini beradi.
Xalqaro sindikatlasligan yoki konsorsium kreditiari — turli
m am lakatlar banklari tom onidan yirik loyihani amalga oshirish
uchun bir' tashkilotga ajratilgan qarz mablag'lari hisoblanadi.
Xalqaro kreditning bu shakli bi r qator o ‘ziga xos xususiyatlar bi
lan ajralib turadi:
-- bunday kreditni taqdim etish uchun banklarni birlashuvi
m a ’lum bi r mucklatga konsorsium yoki sindikatni tuzish to‘g‘risidagi
shartnom ani rasmiylashtirish orqali amalga oshiriladi;
— maqsad yirik kreditni taqdim etish uchun xalqaro resurslar-
ni jaîb etish va bir qator bank-kreditorlar orasida bank risklarini
taqsimlash hisoblanadi;
— sindikat yoki konsorsium a ’zosi b o ‘lgan yirik b anklardan bi ri
menejer funksiyasini bajaradi, ya’ni qarzdor va bank-kreditorlar
bilan o ‘zaro muzokara olib boradi, kreditning moliyaviy-valutaviy
shartlarini aniqlaydi, risklarni va ularni kamaytirish imkoniyat-
larini baholaydi. Bunday kreditni tashkillashtirgani uchun bank-
menejer foiz va komission d arom adlardan tashqari qo‘shim cha
mukofotga ham ega b o ia d i;
— qim matli qog‘ozlarni chiqarish orqali xalqaro qarzlarni
taqdim etishda oddiy sindikatlasligan yoki konsorsium kredit-
lar anderrayting bilan birga amalga oshiriladi, ya’ni belgilangan
306
narx bo‘yicha b a n k lar (m a ’lum bir ulush bo'yicha majburiyat-
lar oluvchi sindikat yoki konsorsium ning a ’zolari) orasida ularni
joylashtirishni kafolatlaydi;
sindikatlashgan yoki konsorsium kred itlarn in g birlam chi va lk-
kilam chi bozorlari am al qiladi. Jahon am aliyotida ushbu turdagi
kreditlarni sug'urtalashda ikkilam chi bozorda sotish imkoniyati
bo'lgan likvidli aktivlardan (tratta, q im m atli qog‘ozlar) foydalani-
Jadi.
Bunday kreditning turlaridan biri ulushli kredit hisoblanadi,
ya’ni bank-kreditorlar bank konsorsiumi yoki sindikatini tuzm as-
dan o‘z ulushlarini boshqa banklarga sotishlari m um kin. B a’zan
xususiy banklar sindikati Xalqaro valuta fondi (X V F ) yoki Xalqaro
taraqqiyot va tiklanish banki (XTTB) kreditlarini olgan qarzdor
mamlakatlarga o'zlarining xalqaro kreditlarini taqdim etishadi.
Davlatlararo va xususiy banklar orasida bunday taqsim otdan asosiy
maqsad — o'z iqtisodiy va siyosiy manfaatlaridan kclib chiqqan hol-
da jahon ssuda kapitallar bozorida qarzdorlarni tartibga solish h i
soblanadi. Shuning uchun ham xalqaro moliyaviy tashkilotlarning
mamlakatlarga ajratgan kreditlari nafaqat miqdor jihatdan, balki
strategik rivojlanish xususiyatlari bilan h am m u h im rol o ‘ynaydi.
Dostları ilə paylaş: |