10 .2 . T oiov balansining tarkibi hamda ularga xos xususiyatlar
To‘lov balansi tarkibi. To‘lov b alansini tu z ish n in g turlicha us-
lubiyati m avjud bo‘lib, hozirgi k u n d a X alqaro valuta fondi (X V F )
246
ta kl i f etgan m eto d ika (uslubiyat)dan , y a ’ni to'lov balansi mod-
d a la r in in g ta sn ifid a n m a m la k a t la r a m a liy o tid a kcng q o lla n ila d i.
M a z k u r uslub iyatda obyektiv r e a llik ko‘proq k o i i n a d i , xususan
to‘lov b alan si ik k ita y i r ik b o i i m g a a jra tilgan . Bu b itim la rn in g
hisobini y u ritish n in g ik ki to m o n la m a x u s u siy a tid a n , y a ’ni savdo
va m o liy av iy jih a tid a n kelib ch iq qan holda y a ra tilg a n . X ususan,
tovarlar va x iz m a tla r eksporti n orezidentlar o ld id a rezidentlar-
n in g ta la b la r in i osh iradi (to'lov b alan sid a « + » ishorasi bilan aks
e ttirila d i), bu esa, o ‘z navbatida n orezidentlar oldidagi m oliyaviy
m a jb u riy a tla rn in g k a m a y ish ig a olib kelad i (« -» ishorasi bilan bel-
g ila n a d i). H ar ik k ita hisob-kitob y o z u v la rin in g y i g ‘ indisi nolga
teng b o ‘lishi lozim . Tovarlar va x iz m a t la r eksporti natijasida
m a m la k a t d a valuta z a x ira la ri to'p lan ib boradi va u lar import ope-
ratsiy alari to‘loviga x iz m at q ilish i m u m k in .
A g a r m a m la k a td a import operatsiyalari to‘lovi uchun yetarlicha
valuta z a x ira la ri mavjud b o 'lm asa , u xorijdan qarz m ab la g ‘larini
jalb etishi m u m k in . Bu kabi qarz m ab la g ‘Iarini d avlatlar o‘z la rin in g
tovarlar va x iz m a tla r eksportini d o im iy oshirib borish orqali qop-
lashi m u m k in . B unday holatda, b itim n in g savdo qismi (tovarlar
va x iz m a t la r n in g m am la k atg a kirib kelishi) bo‘yicha chet e llik la r
o ldida so‘n d irish n i talab qiluvchi («-» ishorasi bilan belgilan ad i-
gan) m a m la k a t qarzd o rligin in g paydo boMishiga olib keladi. M a m
lak atga n orezidentlarning k re d itlarin i ja lb etish esa m a m la k a tn in g
chet e llik la r oldida m oliyaviy m ajb u riy atlari ortishiga sabab bo'ladi
va «+ » ishorasi b ilan aks ettiriladi.
M a z k u r holatni y a n a d a yaq qo lro q ta sa v v u r etish uchun haqi-
qatda m a m la k a tg a kirib kelgan va chiqib ketgan valutaviy tushum
va toMovlar nisbatini olish m u m k in .
M a m la k a t n in g to lo v balansi sanoat ko rxo n alari b alan siga
o‘xshab ernas, b alk i b an k b alan siga o‘x shash holda tu zilad i. M a -
s alan , 0 ‘zbekistondagi korxona 100 m in g A Q SH dollar]ik m ah su -
lotni eksport qilib, to lo v n i uch oy dav o m id a olishga sotib oluvchi
b ilan kelishgan. 0 ‘zbekiston to‘lov b a la n s id a dastlab m a z k u r s u m
m a tovarlar eksporti sifatida b a la n s in in g kredit q ism id a yoziladi
247
|