J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

10 .1. T oiov halansining iqtisodiy inohiyati va 
laqdim etish shakllari
T oiov balansi bir m a m la k a tn in g boshqa m ala k atlarg a m a'lu m
bir davr m obaynida haqiqatda o’tkazgan valutaviy to lo v la ri va 
tushuinlari o i'ta s id a g i nisbatni, m a m la k a t n in g xalqaro p u llar 
liarak a iin i o‘/.ida aks cttirnvchi hujjatdir. A g a r to‘lov b alansida 
valutaviy tu sh u m lar to lo v lard a n ortib ketsa, t o io v balansi aktiv, 
aksinclta esa passiv hisoblanadi.
Joriy oporalsiyalar balansi (xususan, tovarlar eksporti va im ­
port i o i'ta s id a g i nisbatni n'/ida aks ettiruvchi savdo balansi, xiz- 
m a tla rn in g sof cksportini, investitsiyalardan olingan d aro m a d - 
iarni va bir to m o n lam a pul o lk a z m a l a r i n i o ‘zida aks ettiruvchi 
« k o i'in m a s » jo riy o peratsiyalar balansi) va kapital h arakati balansi 
(m a m la k a td a n kapitalni chiqib kctishi va unga xorijiy kapital- 
n in g kirib kelish in i o‘zida aks e ltirad i) t o io v h ala n s in in g tarkibiy 
q i s m 1 a r i d a n h i sobl a 
11
ad i.
T o io v balansi m a m la k a tn in g xalqaro iqtisodiy alo qalarga 
k irish ish i, xalqaro toio vga qo b illik, ja h o n savdosiga qatnashish 
d ara jasin i o‘zida namoyon etuvchi m u h im ko'rsatkieh va vosi- 
ta hisoblanadi. T o io v balansi tushunchasidan dastlab D jeym s 
D e n e m -S ty u a rt o 'z in in g «S iyo siy iqtisod ta m o y illa ri to‘g ‘risida 
tadqiqot (I n q u ir y into the Principles o f Political Econom y)»

---

(1767-yil) asarid a fo yd alan gan . S ty u a rt to‘lov b alan sin i mustaqil 
tu sh u n ch a sifatida d i e t eida fu q a ro la rn in g x a rajatlari, xorijga lbi/ 
to‘lovlari, q a rz n in g asosiy s u m m a si va q arz b o ‘yich a toMovlar, 
valuta ko‘rin ish id a gi q a rz la rn i boshqa m a m la k a tla rg a taqd im
etish d an ta sh k il topadi, deb ko‘rsatgan. S h u n d a y qilib, dastlabki 
to ‘lov balansi faqat h aq iq a td a a m a lg a o sh irilg a n xalqaro valutaviv 
to ‘lovlarni o'zida aks ettirgan , biroq b arch a in te llektu al, m oli- 
ya v iy va m o d d iy ak tiv lar bilan b og‘liq tashqi iqtisodiy operatsiya- 
la r (rczidentlar va n orezidentlar o ‘r tasid agi operatsiyalar)n i to‘liq 
nam o yo n etm agan . Biroq hozirgi k u n d a g i to ‘lov b alan sin i tuzish 
tartibi, m an tiq iy va konseptual aso slarig a avvalgi to‘lov balansi 
t a y a n c h , negiz sifatida olin g an .
Iqtisodiy b ilim la r ta rix id a m e rk a n tilistla r d avridan boshlab 
tashqi iqtisodiy o p e ratsiya lar ta k o m illa sh ib bordi. M a m la k a tg a
oltin va xorijiy v a lu ta la rn in g kirib kelishi aktiv kredit operatsi- 
ya lari deb qaralgan . S h u n in g uchun to ‘lov b a lan sin in g kredit 
q ism id a m a m la k a t n in g iqtisodiy boyligi (aktivlari), q im m a t- 
lik la r n in g chiqib ketishi, lin in g o ‘rn in i to‘ ldiruvchi v a lu tala rn in g
m a m la k a t g a kirib kelishi b ilan b og‘liq o p eratsiyalar «+ » ishorasi 
b ilan yozilgan. Debet qism ida esa m a m la k a t n in g xorijiy aktiv- 
larn i sotib olishi o ‘rniga v a lu tala r xarajati yo zilgan bo‘lib, unga 
« - » ishorasi qo‘y ilgan .
To‘lov balan sin i tuzish da b u x ga lteriyad a q o ‘lla n ila d ig a n ik ki 
yo q la m a yozuv ta m o y ilid a n fo yd alan ilad i. H ar bir xalqaro ope- 
ratsiya debet va kredit ko‘rin is h id a to ‘lov b alan sid a aks etadi. 
B u n d a, deb etning ja m i qiym ati b a la n s n in g kredit q ism in i ja m i 
q iy m a tig a teng b o ‘lishi lozim . Tovarlar va x iz m a tla r eksporti, 
xorijdan k a p ita ln in g kirib kelishi, xorijiy valutani m am la k a tg a
k iris h in i bildirgan holda to ‘lov b alan sid a « + » (plus) ishorasi bilan 
k o ‘rsati)adi va b a la n sin in g kredit su m m a si sh ak lla n tirila d i. B a ­
la n sn in g debet qismi tovarlar va x iz m a t la r im porti, xorijiy valu- 
ta d a k a p ita ln in g chetga chiqib ketishi natijasida y u z a g a keladi va 
u « - » (m inus) ishorasi b ilan ko‘rsatilad i. To‘lov b alan sid a iqtisodiy 
o p eratsiyalar bozor narxida k o 'rsa tilad i, y a ’ni iqtisodiy boylik-
245

---

ia r o ‘zaro alm a sh tirilish id ag i haqiqatdagi bahosi btVyicha aks et- 
tiriladi.
T o lo v b alansini taqdim etish s h a k lla ri va lin in g qoldig‘i. 
To'lov b alan sin i taqd im etish « n e y tra l» va « t a h liliy » ko‘rin ish lard a 
boMishi m u m k in . Neytral shaklda taqdim etilgan to'lov balan- 
si tovarlar, x iz m a tia r va jo riy o 'tk a z m a la r jo riy opevatsiyalarda 
to'planadi. Kapital o lk a z m a la r , to‘g ‘ ridan to‘g ‘ri investitsiyalar, 
portfel investitsiyalar, moliyaviy hosila vositalar, boshqa inves­
titsiyalar va zaxira aktivlari kapital va m o liyaviy vositalar bilan 
o p eratsiyalar hisobida ja m la n a d i. Ushbu b o 'lim la r tengligin i 
t a ’m in lash m aqsadida « S o f xatolar va o'tkazib yu b o rish la r» rnod- 
dasi qo ‘shiladi va u m u m iy natija nolga tenglashtiriladi.
Shu bilan bir qatorda, X V F to‘lov b alan sin i tu z ish n in g m uqo- 
bil shakli boMgan « t a h liliy » shaklda to‘lov b alansini taqdim etish- 
ni ham m am la k atlarg a tavsiya etadi. B unda tezkor m a ’lum otlar 
u m u m la sh tirila d i, qayta ta sn ifla n a d i, g u ru h la n a d i. B u n d a mus- 
taqil ravishda rezidentlar va norezidentlar tom on idan o ‘zaro a m a l- 
ga o shirilgan jo riy va kapital harakati b ilan bog‘liq tashqi iqti- 
sodiy operatsiyalar m am lakat xalqaro iqtisodiy m u nosabatlariga 
tenglash tirilgan holda, to lo v balansi aktiv yoki passiv bo‘lish iga 
sabab boMadi. Barcha qolgan operatsiyalar, xususan davlatlar to ­
m onidan am a lga o sh irilg a n saldoni m o liyalashtirish yoki undan 
foydalanish bilan bog'liq balanslashtiruvchi o p eratsiyalar to‘lov 
balan sin i tartibga solisii operatsiyalari etib belgilan gan .
T o lo v balansi q o ld ig i mavjud bo'lm aydi, ch un ki to lo v balansi- 
n in g m o d d a la r in i (neytral taqdim otda) qoldig'i nolga te n glash tirila­
di. Biroq «sof eksport» qiym ati m am la k at Y I M g a kiritilgan bois 
jo riy operatsiyalar qoldig'i to‘lov balansi qoldig'i sifatida qayd eti- 
ladi. Joriy operatsiyalar hisobi qoldig‘ini baholab, toMov balansi 
defitsit (passiv) yoki profitsit (aktiv) deb aytish m u m k in .