NATIJA ERGASH GAPLI QOSHMA GAP
reja:
1. Natija ergash gapli qoshma gapning ta'rifi.
2. Natija ergash gapli qoshma gapning boshqa ergash gaplardan
farqi.
3. Natija ergash gapli qoshma gaplarda izohlanuvchi (olmosh)
sozlar.
4. Natija ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi vositalar va
komponentlarning orinlashish tartibi.
5. Natija ergash gapli qoshma gapga doir tahlil namunasi.
Bosh gapdagi ish-harakat yoki voqeaning xulosasini anglatadigan ergash gaplar natija ergash gap deyiladi. Masalan, Otimni bu buyuk odam shunday mehr bilan aytdiki, uning ojizona yotganiga achinib, kozimdan yosh chiqib ketdi (Asq.M.) gapida ikkinchi komponent birinchi komponent orqali berilgan hukmdan kelib chiqqan xulosani natijani anglatgan.
Natija ergash gap mazmun va grammatik shakllanishi jihatidan qisman aniqlovchi, olchov-daraja ergash gapli qoshma gaplarga oxshasa-da, ular ozaro quyidagicha farqlanadi: aniqlovchi ergash gapli qoshma gaplarning bosh gapidagi izohlanuvchi sozlar (masalan, shunday) predmetga boglanadi; olchov-daraja ergash gapli qoshma gaplarning bosh gapidagi izohlanuvchi sozlar (masalan, shunday, shunchalik) sifat, ravish bilan ifodalangan bolakka belgi, miqdor ifodalovchi sozga boglanadi; natija ergash gapli qoshma gaplarnnig bosh komponentidagi izohlanuvchi sozlar (masalan, shunday, shunchalik) bosh gap kesimi orqali ifodalangan harakatga boglanadi. Boshqacha aytganda, aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi biror bolakning (predmetning) belgisini, olchov-daraja ergash gap bosh gapdagi harakatning belgi-xususiyatini va uni hajm-miqdor jihatdan darajasini; natija ergash gap bosh gapdagi harakatdan kelib chiqadigan xulosani ifodalaydi. Qiyoslaylik: Shunday odam haqida xabar keltirdimki, uning har bir sozi gavhardir har bir sozi gavhar odam haqida xabar keltirdim (aniqlovchi ergash gapli qoshma gap). U shunchalik (shunday) gozal ediki, falak bunday jamolni kormagan edi ("K.D".) uning jamoli falak kormagan darajada gozal edi (olchov-daraja ergash gapli qoshma gap). Qalandarov shunday baqirdiki, Saida ungaysizlanib ketdi (A.Q.) gapida esa birinchi gapdagi voqelik tufayli yuz bergan xulosa anglashiladi (natija ergash gapli qoshma gap).
Natija ergash gap bosh gapdagi shunday, shunaqanggi, shuncha, shu qadar, shunchalik, chunon, biram, bir kabi sozlarning ma'nosini aniqlashtiradi (Bu sozlar ba'zan ishtirok etmasligi ham mumkin): Saidaning ta'bi ochildi, shu qadar ochildiki, azoyi badani kelida tuyil-ganday bolsa ham, ornidan turib otirdi (A.Q.). Barzuya... unga shunchalik yaxshiliklar qildiki, ular oxiri aka-ukaday bolib qoldilar. ("K.D".) Agar bir odam bu ishdan xabar topsa, bizning birodarligimiz shunday buziladiki, uni hech narsa bilan tiklab bolmaydi. ("K.D".)
Natija ergash gapli qoshma gaplarning ergash gap qismida natija ma'nosini ta'kidlab korsatish uchun natijada, oqibatda kabi sozlar qollanilishi mumkin: Zambarakning gumburlashidan haybatli bir guvil-lash hosil boldiki, natijada bu yerda topning ovozi butkul eshitilmay qoldi (O.).
Natija ergash gaplar fikr ifodalashi jihatidan ikki holatni korsatadi:
1) Natija ergash gapdagi fikr aniq boladi: bosh va ergash gaplarning fe'l kesimlari otgan yoki hozirgi zamon shaklida boladi: U shunday kinoyali harakatlar korsatdiki, odamlar kulgidan ichaklari uzilayozdi (O.).
2) Ergash gapdagi fikr noaniq (moljallangan, tahmin qilingan, maqsad qilingan) boladi. Bunda bosh gapdagi fe'l kesim buyruq-istak yoki kelasi zamon shaklida bolib, ergash gapning fe'l kesimi buyruq maylida qollanadi: Hamkorlikda shunday hosil yetkazaylikki, "balli" desin butun odamzod (G.G.).
Natija ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar bilan birikadi:
1. -ki: Dul shunday yogdiki, yer birpasda oppoq boldi.
2. -gan edi. Bunda biriktiruvchi ohang ham rol oynaydi: Zumrad belini siqib tugmalangan kalta nimchasining chontagidan xil-xil ipak turlangan koptokni chiqarib yerga bir urgan edi, u boy barobar sapchib ketdi (O.). Hamidullo stolning ustida turgan grafinni olib yerga urgan edi, uning mushtday keladigan shisha tiqini otilib ketib, qishmatbaho bufetining toshoynasini chil-chil qildi (A.Q.).
Natija ergash gapli qoshma gaplarda boglovchilar bosh gap tarkibida boladi va bosh gap doimo birinchi orinda keladi.
Tahlil namunasi: Sidiqjon shunday kattiq kuldiki, burchakdagi kulcha bolib yotgan mushuk shoshib ornidan turdi va Sidiqjoiga qarab "miyov" dedi (A.Q.)
1) ikkita gapdan tuzilgan,
2) birinchisi bosh gap, ikkinchisi natija ergash gap bolib: a) bosh gapdagi shunday sozini aniqlashtirgan, b) shunday sozi fe'l kesimga boglangan, v) ergash gap bosh gapga -ki vositasida birikkan va ikkinchi orinda kelgan. Qoshma gapda aniq voqea ifodalangan,
3) chizmasi: sunday -ki,
Dostları ilə paylaş: |