Ergash gapli qo‘shma gaplar haqida umumiy maolumot.
Ergash va bosh gaplarni o‘zaro biriktiruvchi grammatik vositalar:
Birdan ortiq predikativ birliklarning intonatsion hamda grammatik jihatdan o‘zaro tobelanishi va biri ikkinchisining mazmunini izohlashi natijasida hosil bo‘luvchi qo‘shma gap turi ergash gapli qo‘shma gaplar deb yuritiladi. Ergash gapli qo‘shma gap ikki qismdan tashkil topadi: hokim-komponent va tobe komponent.Hokim komponent odatda bosh gapdan iborat bo‘ladi. Ergash gapli qo‘shma gap komponentlari o‘zaro ergashtiruvchi bog‘lovchilar nisbiy so‘zlar , so‘z formalari , tobelanish intonatsiyasi kabi sintaksis vositalar yordamida bog‘lanadi. Bog‘lovchi vositalarning ko‘pchiligi, asosan, ergash gap tarkibida kelib,uning tobe ekanligining ko‘rsatib turadi. Ergash gap yubosh gapga nisbatan maolum bir sintaktik funksiyani bajaradi. Bosh gapdagi biror bo‘lakning maonosini ochadi yoki bosh gapning umumiy mazmunini maolum bir tomondan izohlaydi, konkretlashtiraldi. Shuning uchun ham ergan gaplar fuyeksiyasi jihatidan bir-biriga yaqin bo‘lib, ularning ayrimlariyoyiq gap bo‘lakl0ariga va oborotlarga sinonim hisoblanadi.
Ergash gaplarning turlarini belgilashda faqat bog‘lovchi vositalarnigina emas, ergash gapning bosh gapga nisbatan qanday funksiyani bajarishini (u bosh gapga nisbatan qanday bog‘lovchi yordamida bog‘langan bo‘lishidan qatoiy nazar) xisobga olamiz.
www.ARXIV.UZ
Ergash gaplar shaklan hamda mazmun jihatdan tobe hisoblansa-da, unda predikativ xususiyati mavjudligi bilan maolum bir mazmunni ifodalay oladi.
Ergash gapli qo‘shma gaplardagi har bir komponent mazmunan nisbiy mustaqildir. Ular bosh va ergash gaplardan iborat bo‘lishidan qatoiy nazar, bir-biriga umumiy mazmun talabi bilan bog‘lanadi. Ergash gap bosh gapga ergashadi, bosh gapni aniqlab, to‘ldirib, turadi. Ergash gapli qo‘shma gaplarning har ikkisi komponenti o‘zida predikativlik munosabatini ifodalagan bo‘lishi kerak: ulada gapni tashkil etuvchi asosiy sintaktik markaz – ega va kesim bo‘lishi shart. Lekin shuni aytish kerakki, baozan ergash gapli qo‘shma gap komponentlarida ega yashiringan bo‘lishi ham mumkin:
Kelsam, ketib qolibsiz.
Ergash gaplar maolum bir intonatsiya bilan bosh gapdan ajralib turishi kerak.
Nur borki, soya bor. (O‘.H.)
Bu xususiyat ergash gapni bosh gap qilig‘ turuvchi eng asosiy omil hisoblanadi.
Ayrim predikativ harakterdagi yoyiq bo‘laklarning ergash gap sanalmay, birikmali gap bo‘laklari hisoblanishiing sababi ham ana shu bilan izohlanadi: Men maonosi to‘la maqolni yaxshi ko‘raman. (Oybek.) Ko‘zi o‘ynagan odamdan yaxshilik kutib bo‘lmaydi.
Yuqoridagi konstruksiyalardagi «maonosi to‘la:,» «ko‘zi o‘ynagan» birikmalari predikativlikni ifodalasa ham, ergash gap sanalmaydi, chunki ularda intonatsion jihatdan ajralib turish sezilmaydi. Shuning uchun ham bunday konstuksiyalar birikmali bo‘laklar hisoblanadi.
Birikmali bo‘laklar ko‘proq sifat va sifatdoshlarga o‘xshab , predmetning aktiv av passiv belgisini bildiradi va gapda aniqlovchi, otlashganda esa, to‘ldiruvchi, hol funksiyalarini bajaradi:
O‘g‘li borning o‘rni bor,
Qizi borning nozi bor.
2. Ergash gapli qo‘shma gaplarda tobe komponent hokim komponent – bosh gapga quyidagi sintaksik vositalar yordamida birikadi:
A) Ergashtiruv bog‘lovchilar:
«KI» bog‘lovchisi – bu bog‘lovchi ergash gapli qo‘shma gap tarkibida ancha keng faol qo‘llanib, hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida mavjud bo‘lgan, deyarli, hamma ergash gap turini bosh gapga bog‘lash uchun xizmat qiladi:
Shuni unitmaginki, kitob kishining do‘stidir.
Yana aytki, bu xalq sira o‘lmaydi. (H.Olimjon)
«KI» bog‘lovchisida sodda gaplarda ham ishlatiladi. Uning sodda gapdagi vazifasi uni ko‘proq yuklamaga yaqinlashtiradi.
«KI» bog‘lovchisi ikki o‘rinda:
a) ergash gap kesimi tarkibida:
Onang borki, baxting barqaror.
b) bosh gap kesimi tarkibida qo‘llanadi:
Shunday odamlar bo‘ladiki, ular faqat o‘zlarini o‘ylaylaydilar. (P.Tursun)
Chunki bog‘lovchisi. Bu bog‘lovchi, asosan sabab ergash gaplarni bosh gapga bog‘lab keladi va ergash gap tarkibida qo‘llanadi:
Bugun u juja xursand, chunki dadasi kelgan.
Aldamoqqa qalbing qodirmas,
Chunki farishtasan bebaho. (L.)
Chunki yordamida bog‘lanadigan sabab ergash gaplar uyushib kelishi ham mumkin, bunday paytda chunki bog‘lovchisi har bir ergash gap tarkibida takrorlanib kelishi kuzatiladi.
3. Negaki bog‘lovchisi so‘roq olmoshidan yasalgan bo‘lib, voqening yuzaga kelishi sababini aniqlash uchun ishlatiladi. «NEGAKI» bog‘lovchisi «CHUNKI» bog‘lovchisining sinonimi hisoblanib, u ham asosan, sabab ergash gapni bog‘laydi va ergash gap tarkibida keladi:
-Oyqiz buning sababini ham surishtirmadi, negaki boshqa brigada boshliqlari ham kelishlari kerak edi. (SH.Rashidov)
4.SABABKI bog‘lovchisi ham chnki, negaki bog‘lovchlarining sinonimi xisoblanib, sabab ergash gapni bosh gapga bog‘lash uchun xizmat qiladi:
Bu to‘g‘rida u kishidan o‘pkalamadi, sababki ozodlik nima ekanini ozodlikdan mahrum bo‘lgan odam biladi. (A.Qahhor)
SHUNING UCHUN bog‘lovchisi sabab ergash gaplarni bosh gapga bog‘laydi va bosh gap tarkibida keladi:
Siz oilaning buyuk maonosini tushunmaymiz, shuning uchun ham oila sizga buyuk xursand bag‘ishlamaydi.
Shuning uchun bog‘lovchisi o‘rnida shu sababli, shu sababdan, shuning orqasida, buning uchun shunday bo‘lganidan keyin kabi bog‘lovchilar ham qo‘llanib keladi. Shuning uchun bog‘lovchisi og‘zaki nutqda « SHUNGA» xolida keladi:
Otasi o‘g‘lini bir oz koyigan edi, shunga xafa bo‘lib o‘tiribdi.
6. SHEKILLI bog‘lovchisi yordamida tuzilgan ergash gapli qo‘shma gapning ergash gapi tusmol, taxmin mazmunlarini bildiruvchi sabab ergash gapdan iborat bo‘ladi:
Mahkam birdan shuncha aybni ko‘tarolmadi shekilli, ovozi titrabeshitildi. (P.Qodirov) SHEKILLI bog‘lovchisi ergash gap tarkibida keladi.
7. AGAR bog‘lovchisi. Shu bog‘lovchi shart ergash gapni bosh gapga bog‘laydi, shart ergash gap shu bog‘lovchi bilan boshlanadi. Ergash gapning kesimi shart feoli formasidan ifodalanadi;
Agar ruhsat bo‘lsa, ketsam men. (H.Olimjon)
Basharti, mobodo, bordi-yu bog‘lovchilari ham o‘zaro sinonim ravishda shart ergash gaplarni bosh gapga bog‘lash uchun xizmat qiladi.
Garchi u bu gapni ilgari eshitgan bo‘lsa ham, hozir esida yo‘q
9. GO‘YO bog‘lovchisi yordamida o‘xshatish mazmunidagi ergash gaplar bosh gapga bog‘lanib keladi:
Go‘yo hamma uningsiridan voqif bo‘lganday, yigit qizarib ketdi.
(Oybek)
Go‘yo quyosh oyni kuzatganidek, o‘t bo‘lib orqangdan kezmoqdaman men. (Uyg‘un)
Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, o‘xshatish ergash gap go‘yo bog‘lovchi bilan boshlanadi, uning kesimi «-ganday», «-ganidek» qo‘shimchali feol shakllaridan ifodalanadi.
10. TOKI bog‘lovchisi yordamida quyidagi ergash gaplar bosh gapga bog‘lanib keladi:
a) maqsad ergash gap:
Yaxshilab taoziringni berish kerak, toki boshqalarga namuna bo‘lsin. (P.Tursun)
b) payt ergash gap:
Tanamda toki jonim bor,
Unutmasman seni hargiz.
(Qo‘shiq)
Toki jonim bo‘lar eakn tanamda,
Do‘stlik kuyin kuylay ulug‘ Vatanda.
(G‘.G‘ulom)
O‘zbek tilida ergash gapli qo‘shma gap qismlarini biriktirishda bog‘lovchi vazifasini bajaruvchi ayrim so‘zlar muhim rolp o‘ynaydi. Bunday so‘zlardan biri «demoq» feolidir. Bu so‘z deb, deguncha, degan kabi formalarda qo‘llanib, ergash va bosh gaplarni bir-biriga bog‘laydi:
a) maqsad ergash gap+6osh gap:
DEB bog‘lovchisi baozan og‘zaki nutqda «deyishib» shaklida qo‘llanishi mumkin:
Bahor keldi deguncha, eshon bir yoqqa jo‘naydilar. (P.Tursun)
g) aniqlovchi ergash gap +bosh gap:
Hisobli do‘sg‘ ayrilmas, degan gap bor.
B) Feolning sifatdosh ,ravishdosh, harakt nomishakllari ergash gapni bosh gapga bog‘lovchi asosiy grammatik vositalardan hisoblanadi. Feolning funksional formalari ergash gapning kesimi ergash gapning kesimi vazifasida keladi.
1. Sifatdosh ning –gan, -r,(ar) affiksini olgan shakllari ergash gaplarning kesimi bo‘lib, keladi va egalik, kelishik qo‘shimchalari , ko‘makchilar bilan birga qo‘llanadi:
3.Harakat nomi yordamida ergash gaplar bosh gapga birikkanda, ergash gap kesimining tarkibida ko‘makchilar ham qo‘shilib keladi. Harakt nomining -sh) –ish), -v (-uv) formalari «bilan» ko‘makchisi yordamida qo‘llanib, payt ergash gaplarni bosh gapga bog‘laydi:
Rais chiqib ketishi bilan, majlisning salobati yo‘qoldi.
(A.Qahhor)
Bir qaldirg‘och kelishi bilan, bahor bo‘lmaydi.
Atirgul kelishi bilan, sevgi haqidagi suhbat yana qizib ketdi. (Oybek)
Latofat ko‘zdan uzoqlashuvi bilan, Slobirjon o‘kina boshladi. (O.Yoqubov)
4. Shart feoli yordamida birikish.
Feolning shart shakli sodda gapda, ko‘pincha, shart holi funksiyasida keladi.
Hurmat qilsang, hurmat ko‘rasan.
Qo‘shma gapda esa shart feoli quyidagi ergash gaplarning kesimi vazifasida keladi:
a) shart ergash gapning kesimi:
Sevgilarning agar bo‘lsa rost,
So‘zla bir oz sevgingga xos. (H.Olimjon)
b) payt ergash gapning kesimi:
Bahor kelsa, ochilar gullar,
O‘rmonlarda sayrar bulbullar.
v) sabab ergash gapning kesimi:
Sen bo‘lmasang bahor bo‘lmaydi,
Ochilmaydi bog‘larda gullar. (H.Olimjon)
-Qaydin olsin sheorni shoir,
Bo‘lmasa ilhomchisi. (A.To‘qay)
Shart feoli baozan istak mazmunini bildiruvchi sodda gaplarning kesimi bo‘lib keladi va ergash gap sanalmaydi.
Qayerda rahbari yaxshi bo‘lsa, o‘sha yerda intizom mustahkam bo‘ladi.
Qayerda do‘stlik bo‘lmasa, shu yerda ishning rivoji ham bo‘lmaydi. (O.Yoqubov)
i) payt ergash gaplarning kesimi:
Qachonki or-nomusga tegadigan bo‘lsa, qo‘lga qurol olinadi. (SH.Rashidov)
Shart feoli «ham», «-da» yordamchilari bilan birga kelib, to‘siqsiz ergash gapning bosh gapga bog‘laydi:
Yo‘lchi qancha takrorlasa ham, Yormat buni payqamas edi.
(Oybek)
«KERAK» so‘zi bilan birga qo‘llangan shart feoli gumon, tahmin mazmunini ifodalovchi sabab ergash gaplarning kesimi bo‘lib keladi:
Yozayotgan narsasi juda qiziq bo‘lsa kerak, dambada iljayib qo‘yardi. (A.Qahhor)
Kimdir tashqarida kutib turgan bo‘lsa kerak, Shoira tez-tez deraza tomonga qarab qo‘yardi.
Buyruq feoli yordamida birikish.
Buyruq feoli shart feoliga nisbatan nofaolroq bo‘lib, bu vosita, asosan, o‘rin ergash gapni bosh gaga bog‘lashda ishtirok etadi, bo‘lishsiz shaklda qo‘llanadi:
Ular qayerga bormasin, do‘stlik qo‘shig‘i baralla yangraydi.
Yuklamalar yordamida birikish.
Yuklamalar sodda gapdagina emas, qo‘shma gaplarda ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi vosita hisoblanadi.
-KU, -MI yuklamalari ergash gapli qo‘shma gapda ergash yoki bosh gapning kesimi tarkibida keladi va komponentlarni biriktiradi.
-KU, -MI yuklamalari, asosan, quyidagi ergash gapga ergashtiradi:
Sharofat bu gapga ishondimi-ishonmadimi, buni bilish qiyin edi.
Bilasizmi, Muhabbat ikkimiz umrbod birga yashash uchun dunyoga keganmiz. (I.Rahim)
b)payt ergash gaplarni:
Kecha kuchqurun uzoq uxlaganidanmi, uning qovoqlari shishib …ketgan edi. (T.Qainberganov)
-CHI yuklamasi to‘ldiruvchi ergash gaplarni bosh gapga bog‘laydi va bosh gapning kesimi tarkibida keladi:
Insof bilan ayting-chi, qachondan beri odamlarni aldash kasbingiz bo‘lib qoldi?
Yuqoridagilardan maolum bo‘ladiki, ergash gapli qo‘shma gaplarda ergash gaplarning bosh gap bilan aloqaga kirishuvidvn ergashtiruvchi bog‘lovchilar, ergashtiruvchi bog‘lovchilar funksiyasida keluvchi yuklamalar, kelishik qo‘shimchalari, ko‘makchilar, feolning funksional shakllari, shart va buyruq feoli formalari, nisbiy olmoshlar, faol ishtirok etadi. Bundan tashqari, qo‘shma gapda uni tashkil etuvchi komponentlar intonatsiyasi, tartib kabilar orqali ham bog‘langan bo‘ladi.
Asosiy adabiyotlar:
Abdurahmonov G‘. Qo‘shm agap sintaksisi asoslari. T., fan, 1958 yil.
O‘zbek tili grammatikasi. II tom Sintaksis. T.,1976 yil.
Abdurahmonov G‘. Sulaymonov H. Holiyorov X. J.Omonturdiyev Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 1976 yil.
G‘ulomov A.G‘. Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. T., 1987 yil.
