Jahon adabiyoti: mod е rnizm va postmod

Jonatan Livings-
ton nomli chayka»
(1970) asarida qahramonlar qushlar 
obrazida tasvirlanadi. Parvoz yozuvchi asarlarida falsa-
fiy ramz ma’nosida kelib, bu bilan u insonlarni o‘zlarini 
erkin tutishga, o‘z qiyofasini ehtiyot qilishga, dunyoning 
shafqatsizligi va adolatsizligiga qarshi turishga undaydi.
Braziliyalik yozuvchi Paulo Koeloning «Alkimyogar» 
asari ham postmodern adabiyotning yorqin namunasi 
hisoblanadi. U roman-masal holiga keltirilgan asar bo‘lib, 
«Agar sen biron nimani chin dildan istasang, butun ko-
inot o‘sha orzuyingga yetishingga ko‘makdosh bo‘ladi» 
kabi aforizm darajasidagi fikrlarga bo‘ysundirilgan. Shu 
bilan birga, hikmatlar asar bo‘ylab xuddi yo‘l ko‘rsatuv chi 
ishoralardek sochib yuborilganki, ular o‘ta shiddatkor, 
o‘zgaruvchan, shafqatsiz zamonaviy dunyo kengliklari-
da sarosimada qolgan o‘quvchi uchun ayni muddaodir. 
Garchi mutaxassislar Koelo asarlarini, jumladan, «Alkim-
yogar»ni postmodernizmga mansub etsalar-da, ko‘pgina 
jihatlari (masalan, umidning, yorug‘likning mavjudligi)ga 
ko‘ra roman oqim taqozo etgan qoidalarga to‘liq mos 
tushmaydi. Balki roman mag‘zida Sharq ruhining, jum-
ladan, Rumiy asarlari ruhining leytmotiv o‘laroq mavjud 
ekanligi masala mohiyatini izohlab beradi. Xullas, bun-
day hol chiqarilgan xulosalarni qayta ko‘rib chiqishga 
ehtiyoj tug‘diradi.
Zamonaviy yapon yozuvchisi Xaruki Murakamini 
(mashhur romanlari «Norverg o‘rmoni», «Kafka plyajda», 
«Dens, dens, dens», «Shamol qo‘shig‘ini tingla» va h.k.) 
vatanida «g‘arb kishisi» deb bilishadi. Sababi, yozuvchi 
o‘z ijodi bilan yaponlarning asrlar mobaynida shakllan-
gan an’anaviy hamda zamonaviy qadriyatlarini buzib kel-
moqda. Chunonchi, tabiat bilan uyg‘un yashash, muhit 
shart-sharoitlarini qabul qilish, mansab pog‘onalaridan 
ko‘tarilishga qaratilgan va shunga o‘xshash boshqa qa-
rashlar uning asarlarida inkor etilmoqda. Murakami o‘z 
vataniga, undagi qadriyatlarga yevropalikning ko‘zi bilan 
qaramoqchi bo‘ladi. Uning qahramonlari tizim ichida bir 
murvat bo‘lishga moslashmagan. Chora – o‘z olamiga, 
g‘ayrishuuriga sho‘ng‘ib, odamlarga xizmat qilish. Uning 
ham asarlarida postmodernizm qoliplariga tushmaydi-

---

70
71
gan qirralar mavjud. Chunonchi, Murakami ezgulikning 
kuchiga ishonuvchi romantikdir.
Yana jahon adabiyotida Italo Kalvino, Milan Kundera, 
Milorad Pavich kabi postmodern oqimining yirik vakillari 
borki, ularning asarlari ham qaysi bir jihatlari bilan bu-
gungi zamon nafasini o‘zida yorqin aks ettiradi, fikrlash-
ga, mulohaza yuritishga chorlaydi.
Bundan tashqari, fantastika janridan o‘zining 
ayrim
jihatlariga ko‘ra farqlanib turuvchi 
fentezi 
janrida ham 
qorishiq zamon ruhini aks ettiruvchi talay asarlar bitil-
di. Ularning eng mashhurlaridan biri Joann Rouling qa-
lamiga mansub «Garri Poter» sikl romanlaridir. Bu asar 
ham o‘zining ko‘pgina xususiyatlariga ko‘ra postmodern 
yo‘nalishiga yaqin turadi.
Xulosa shuki, postmodernizm jahon adabiyoti XX asr 
oxiri va XXI asr boshlarida o‘zining eng gullagan dav-
rini boshidan kechirdi, kechirmoqda. Shu bilan birga, 
uchinchi ming yillik adabiyotining tug‘ilishiga o‘ziga xos 
zamin tayyorladi. Zamonaviy jahon adabiyoti g‘oyat xil-
ma-xil, qorishiq va murakkab hodisalardan iborat bo‘lib, 
u haqdagi, uning kelajagi borasidagi bahs-u munozara-
lar hali davom etadi.
O‘zbek adabiyotida postmodern izlanishlar, ayniq-
sa, nasrda yaqqolroq bo‘y ko‘rsatyapti. O. Muxtor, 
X. Do‘stmuhammad, N.Eshonqul, R. Rahmat, I. Sulton, 
M. Karim, Sh. Ahmedov, U. Hamdam kabi yozuvchilar 
ijodida postmodernizmning turli ko‘rinishlari uchraydi. 
Chunonchi, X. Do‘stmuhammadning «Jimitxonaga yo‘l» 
hikoyasi D. Butsatining «Yettinchi qavat» hikoyasiga na-
zira yo‘lida yozilib, g‘arb hikoyasida aks etgan g‘arbona 
qarash o‘zbek yozuvchisi asarida sharqona ruhda qayta 
ishlanadi. O. Muxtorning qator romanlaridagi tushkunlik, 
porakandalik, tushuniksizlik postmodern kayfiyatni aks 
ettiradi. X. Do‘stmuhammad, N. Eshonqul va I. Sulton ijo-
didagi qator asarlarda («Donishmand Sizif», «Shamolni 
tutib bo‘lmaydi», «Go‘ro‘g‘li», «Og‘riq muolajasi», «Boqiy 
darbadar») jahon adabiyotidagi birmuncha mash hur 
asarlar syujeti, syujet chiziqlari yoki g‘oyasi olinib, badiiy 
jihatdan qayta ishlanadiki, bu hol ham postmodern ada-
biyot dasturiga mosdir.
Hozirgi o‘zbek she’riyati ham o‘zining ko‘pgina, xu-
susan, shakliy-mazmuniy mundarijasiga ko‘ra o‘zgardi. 
Shu bilan birga, ta’kidlash o‘rinliki, bugungi she’riyat 
kechagi she’riyatdan uzilib qolgan alohida hodisa ham 
emas. Ular o‘rtasida vorisiylik, uzviylik hamon davom 
etmoqda. Bugungi o‘zbek she’riyati kechagi o‘zbek 
she’riyatining eng yaxshi an’analarini davom ettirgan 
holda jahon adabiyoti buloqlaridan ham suv ichyapti. 
Kecha dunyoga «sotsrealizm» tuynugi orqali qaragan 
bo‘lsa, bugun uning tafakkuri erkin. Ayni mana shu 
tafakkur erkinligi hozirgi zamon o‘zbek poeziyasini – 
yangilangan o‘zbek she’riyatini vujudga keltirayotgan 
bosh omildir. Shunga ko‘ra, har tomonlama boy she’ri-
yatimizga nazar tashlab, uning bag‘rida barcha yashov-
chan tamoyillarning izini ko‘rish mumkin: realizm, mo-
dernizm va postmodernizm kabi adabiy oqimlarning 
turfa yo‘llarida yaratilayotgan bugungi o‘zbek she’riyati 
shoir tafakkurining yagona mafkuraviy iskanjadan xoli 
ekanligidan, boshqacha aytganda, chinakam erkinli-
gidan dalolat. Yana shoirning qaysi yo‘nalishda qalam 
tebratishi emas, qanday iste’dod bilan yozayotganligi 
hamda azaliy muhoraba – ezgulik va yovuzlik jangida 
oldingisining yonida tura bilishining muhimligi tobora 
ko‘proq ayon bo‘lib bormoqda.

---

72
73
Bugun o‘zbek she’riyati ifoda usuliga ko‘ra taxminan 
quyidagicha ko‘rinishga ega: 1. An’anaviy. 2. Xalqona. 
3. Aruz. 4. Modern. 5. Sinkretik. Ammo dunyoqarashda 
asosan ikki kuchning musobaqasini kuzatish mumkin. U 
ham bo‘lsa an’anaviy va modern (shu jumladan, post-
modern) yo‘nalishlar o‘rtasidagi «musobaqa». Bunday 
«musobaqa» hamisha bo‘lgan, bor va bunday keyin ham 
davom etadi. Yaqin tariximizda u «an’ana va novatorlik» 
deb atalgan.
2012-yil fevral oylaridan e’tiboran Rossiyaning 
«Литературная газета»sida postmodernizm haqida 
qizg‘in bahs boshlanib, yil davomida har xil qarashlar 
o‘rtaga tashlandi. Unda bir xil olimlar «postmoder-
nizm Rossiyada o‘z o‘rnini topmadi» deyishsa, boshqa 
birlari «yo‘q, hali bunday deyishga juda erta, jamiyat-
da xaos bor ekan, postmodern bor bo‘laveradi» degan 
fikrni ilgari surishdi. Xuddi shunga o‘xshash munozara 
o‘zbek adabiyoti ilmi maydonida ham yuz berib tu-
ribdi. Bir tomon «modernizm degan unsur nafaqat 
o‘zbek adabiyotiga, umuman, Sharq adabiyotiga, 
Sharqning tafakkur tarziga yot, u Yevropadan sun’iy 
ravishda keltirilgan usul» desa, boshqa tomon «u ja-
miyatning yashash tarzi, kayfiyati» demoqda. Mayli, 
bahs-munozara o‘z yo‘liga, ammo she’riyatning o‘zga-
rib-yangilanib borayotgani – fakt. Bundan ko‘z yumib 
bo‘lmaydi. Keyingi 20 – 25 yil mobaynida jamiyatda 
yuz bergan o‘zgarishlar zamonaviy o‘zbek she’riya-
ti qiyofasini belgilab berayotgani bor gap. «Haqiqiy 
adabiyot, chinakam she’r bu – yuksak san’at» degan 
shior ostida ijod qiluvchilar bir tomonda, ikkinchi yoq-
da esa omma kayfiyatini ask ettirayotgan qalamkash-
lar «lashkari» saf tortdi.
Postmodernizm – dunyoni tushunish va tushunti-
rishning bir yo‘li. San’at yo‘li, adabiyot yo‘li, dunyo-
ni anglash, his qilish yo‘li. Lekin u oxirgi yo‘l degani 
emas. Insonlar, jamiyatlar bor ekan, ularning kayfi-
yatlari, dunyoqarashlari, orzu-intilishlari-yu ehtiyojla-
ri ham bir joyda to‘xtab qolmaydi. Bas, inson doimo 
yangi yo‘l qidiradi. U hayot ekan, izlanish ham hami-
sha barhayotdir.