Jahon adabiyoti: mod е rnizm va postmod

9. Gedonistik
vosita, ya’ni san’at asariga o‘quvchiga 
lazzat beruvchi matoh deb qaralishi.
Mushohada qilinsa, postmodern yo‘nalishi go‘yo 
bugungi ilg‘or o‘lkalar kayfiyatini o‘zida ko‘proq aks et-
tirayotgandek. Lekin ilg‘or jamiyatlarda boshqa qarash-
lar ham aytilmoqda: postmodern davri o‘z o‘rnini me-
tamodernizm, metarealizm, astro kabi yangi davrlarga 
bo‘shatib bermoqda deyilmoqda. Metamodernizm va 

---

60
61
metarealizm modernizm va realizmning murakkab-
lashib, tarmoqlashishidir. «Astro» esa yunoncha so‘z 
bo‘lib, yulduz demakdir. Astronomiya – koinotni, undagi 
osmon jismlarini o‘rganadigan fan. Darhaqiqat, keyin-
gi vaqtlarda inson dunyoqarashi va tafakkuri koinotni 
anglash bilan birga kechmoqda. Koinot har doim o‘rga-
nilgan, ammo bugun zamonaviy dunyoning imkonlari 
negizida koinot bag‘riga yanada teran kirib borish, uni 
tadqiq etish kuchaygani bor gap. Lekin «astro davri» 
degan ilmiy atama jahon adabiyotshunosligida yo‘q. 
Shunday tushuncha bor, xolos. Tushuncha ifodalayot-
gan kayfiyat erta-indin boshqacha atama bilan atalishi 
ham mumkin. Bunga «bo‘lishi mumkin, ehtimol» sifati-
da qarash kerak. Rus akademigi Yu. Borevning hozirgi 
kunda yangi paradigmaning yo‘qligi, uni na Sharq va 
na G‘arb taklif qila olmayotgani haqida urgan bongini 
hamisha yodda tutmoq lozim. 2019-yilning dekabrida 
Xitoyning Uxan shahrida boshlanib, 2020-yilda jahon 
pandemiyasiga aylangan koronavirus (COVID-19) – 
qora o‘lat bilan bog‘liq kelajak haqidagi mushohadalar 
dunyoning ertangi ravishida jiddiy o‘zgarishlarni paydo 
qilishi kutilmoqda. Odatda, jahon miqyosida yuz be-
radigan mana shunday falokatlardan keyin yangi fikr, 
yangi qarashlar tug‘iladi. Shu qonuniyatdan kelib chiq-
sak, ajab emaski, kutilayotgan paradigmaning dastlab-
ki eskizlari yaqin kelajakda chizilsa. Bunga ham bir eh-
timol sifatida qarash lozim.
Badiiy tafakkurda olamshumul evrilishlar yuz berga-
ni va hamon ushbu jarayonning davom etayotganini 
keyingi qator yillar mobaynida yaratilayotgan turli janr-
lardagi asarlardan ham bilsa bo‘ladi. Natijada san’at-u 
adabiyotimiz maydonlarida avvalgilarga o‘x shagan-
o‘xshamagan asarlar paydo bo‘la boshladi. Albatta, ular-
ning barchasini birdek durdona deb hisoblab bo‘lmay-
di. Ular hali vaqtning, davrlarning, shu davrlar tarbiya-
lab yetishtiradigan o‘quvchilarning sinov-u ehtiyojlari-
ga javob berishi kerak. Durdonalik maqomi shundagina 
nasib etishi mumkin. Hozir gap bunda emas. Gap dun-
yoni badiiy-estetik qabul qilish mezonlarining juda tez 
o‘zgarganligi va xuddi shunday shitob ila o‘zgarayot-
ganligida. Davr adabiyotini tushunish, his qilish uchun 
e’tiborni mana shu sur’at mazmun-mohiyatiga qaratish 
kerak.
Yangilanayotgan badiiy tafakkur mahsuli, ba’zan 
go‘yo hamma narsa yoki hech narsadek tassurot qol-
diradi o‘quvchida. Chunki unda go‘yo hamma narsa 
bor, ammo aniq hech nima yo‘q. Ha, yangi san’at o‘zini 
shunday tutadi, shunday tutmoqda ham. Yangi san’at 
bugunga kelib mohiyatni shunday ifoda qilmoqqa ki-
rishdiki, bir qarashda uning badiiy didi an’anaviy yo‘l-
larda shakllangan o‘quvchi bilan sirayam ishi yo‘qdek 
tuyuladi. «Mana, men shundayman, xohla qabul qil, 
xohla yo‘q», – deyotgandek bo‘ladi. Ko‘rinadiki, yan-
gilanayotgan badiiy tafakkur mahsullari mohiyatining 
ochilishi uchun o‘quvchi tayyorgarligi va ishtiroki zarur 
bo‘lib bormoqda. Endi o‘quvchining kitobxonlik da-
rajasi asarga ayricha bir mazmun bag‘ishlashi haqida 
so‘z yuritilmoqda. Ilgari yozuvchi asar mazmunini hij-
jalab o‘quvchiga tushuntirib berardi. Endi unday emas. 
Endi o‘quvchining o‘zi harakat qilishi, she’r yoki roman 
«mag‘zini chaqish»da ishtirok etishi talab qilinmoq-
da. Shuning uchun ham nazariy manbalarda mutolaa-
ga ijodiy jarayonning bir qismi sifatida qaralmoqda. 
Zero, yangi san’at namunasi har bir o‘quvchi bilan 

---

62
63
yuzlashganda o‘zgacha tovlanadi. Ya’ni asar o‘quvchi-
ning badiiy-estetik darajasiga qarab turlanadi. Albatta, 
bu o‘rinda modernizm uchun muallif darajasi muhim 
bo‘lsa, postmodernizm uchun muallif yo‘q. Matn ega-
si – skriptor. O‘quvchi o‘z darajasidan kelib chiqib asar 
ma’nosini o‘zicha uqadi.
Modern va postmodern adabiyot namunalari, ayni 
paytda, dunyoni ramziy tafakkur qilish hosilasidir. Ularni 
«ishoralar asari» desa ham bo‘ladi. (O‘rni kelganda qayd 
etish joiz: bir-biriga unchalik bog‘lanmagan ma’nilarga 
ishora qilib o‘tish san’ati adabiyotda birmuncha yengil 
yo‘lni paydo qilishi mumkin. Chunki yangi san’at, moder-
nizm, postmodernizm niqobi ortiga berkinayotganlar-
ning talay bir qismi, aslida, mutlaqo iste’dodsiz odamlar 
ekanligiga hayot va adabiyot sahnalarida tez-tez duch 
kelinmoqda. Gap shundaki, ular o‘z bitiklarini «yangi cha 
san’at namunasi» deya taqdim etishga o‘rganib borish-
moqda. Qizig‘i, modernizmdan farqli o‘laroq, postmo-
dernizm aynan shu jihatni qo‘llab-quvvatlaydi. Faqat 
tanlab olingan alohida iste’dod egasi hisoblanmish ijod-
korlargina emas, balki barcha insonlar san’at asari ya-
ratishi mumkin deb biladi.) U aniq bir narsa aytmaydi, 
buni maqsad ham qilmaydi, aksincha, faqat ishora qi-
ladi. O‘quvchi ana shu ishora qilingan tomonga boradi, 
ya’ni tafakkur «elchilari»ni yuboradi. «Elchilar» muloqo-
tidan so‘ng anglashilgan (ko‘pincha payqalgan, sezilgan, 
fahmlangan...) «narsa», agar u chindan bor bo‘lsa, o‘quv-
chi botinida akslanadi. Mana shu aksning salmog‘i asar 
mazmun-qiyofasini belgilaydi.
Aslida, har qanday badiiy asar o‘ziga xos yo‘l hisob-
lanadi. Ya’ni yo‘l (voqelik)dan yo‘l (asar)ga kelinyap-
ti. Harakatlanuvchi kuch, modernizmga ko‘ra, muallif, 
postmodernizmga ko‘ra, skriptor. (So‘ngra teskari akt, 
ya’ni asar (yo‘l)dan voqelik (yo‘l)ka yurish boshlana-
di. Bunda harakatlanuvchi personal – o‘quvchi) Asar-
ni o‘qigan o‘quvchi go‘yo shu yo‘ldan (muallif yoki 
skriptor yo‘lidan) yurishga taklif etiladi. Bu o‘rinda gid 
– muallif yoki skriptor. U o‘quvchiga atrofni tomosha 
qildiradi. Ammo vaqt tig‘iz bo‘lgani bois (butun inso-
niyat bosib o‘tgan yo‘l bilan yakka inson bosib o‘tgan 
yo‘l o‘rtasida zamoniy va makoniy tafovut bor. Go‘yo 
ummon va tomchi o‘rtasidagi hajm farqi yanglig‘, bas, 
tomchi (muallif, skriptor) yana bir tomchiga (o‘quvchi-
ga) ummon (bashar ahli) haqida, uning uzun yo‘li haqi-
da nimalarnidir uqtirarkan, ana shu tafovut taqozosiga 
ko‘ra ham majoziy fikrlashga mahkum. Uning boshqa 
iloji yo‘q. Chunki ramz – kalavalangan mushtdek ip. Uni 
yechib cho‘zganingiz sari yer sharini quchoqlab oladi-
gan imkonlari ochiladi. Yo‘qsa, u sirini o‘z ichiga qamab, 
bir musht, nari borsa, bitta koptokdek bo‘lib yotave-
radi…) hamma narsani batafsil tushuntirib berishning 
imkoni ham, bunga alohida istak ham yo‘q. Umuman 
olganda, kuzatishlar shuni ko‘rsatayotirki, «eniga va 
bo‘yiga kengayib» turlanayotgan, axborotga ko‘milib 
borayotgan dunyo mazmun-mohiyatini qamrab olish 
tobora qiyinlashayotganini hisobga olsak, bundan bu-
yon inson badiiy tafakkur tarzida ishoraviy, ya’ni ramziy 
san’at o‘rni yanada ortishiga shubha yo‘q. Chunki ramz 
va tashbehda shunday bir ichki qudrat borki, ana o‘sha 
behudud olamning hadsiz-hisobsiz tovlanishlarini o‘z 
bag‘riga sig‘dira oladi. Boshqacha aytganda, ramziy 
san’at Aloviddinning sehrli chirog‘iga o‘xshaydi, kerakli 
kalit-duosini topib o‘qisangiz, bas, qarshingizda qo‘lin-
gizga dunyolarni olib berishga qodir Jin paydo bo‘ladi!
 

---

64
65
Shu ma’noda azaldan san’atning ajralmas qismi bo‘lgan 
ramziylik modernizmda ham, hatto postmodernizmda 
ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmadi. Juda ko‘p qadriyatlar, 
ayniqsa, postmodernizmda inkor qilindi, lekin adabi-
yotning dunyoni ramziy-majoziy qabul qilish xususi-
yati yashab qoldi, yashab kelmoqda. Bunday ramziylik 
goho kimgadir, nimagadir, qandaydir ma’noga ishora 
tarzida o‘zini namoyon qiladi. Ishora esa, o‘z navbatida, 
sirni, sirlilikni keltirib chiqaradi. Mana shu yerda o‘quv-
chi, Gasset aytmoqchi, naq ikkiga bo‘linadi: tushungan-
lar va tushunmaganlarga. Mavlono Rumiy qarashicha, 
sirdan xabardor bo‘lgan kishi indallosidanoq gapning 
mohiyatini darhol anglaydi, g‘ofillar esa yo‘q. Bu hol u 
yoki bu darajada modernizmga ham, postmodernizm-
ga ham xos xususiyatdir.
Umuman, jiddiy ijodkorlar voqelikni ramzlar vosita-
sida modellashtirishga ko‘proq harakat qilayotganini 
qayd etish joiz. Ayni damda, e’tibor bermoq kerakki, 
badiiyat olamida chinakam ramziy asar bilan «boshqo-
tirma», ya’ni «krossvord» adabiyot o‘rtasida yer bilan 
osmoncha farq bor. Ammo xuddi muhabbat va nafrat 
(daholik va telbalik) kabi bir-birlariga juda-juda yaqin 
joylashganidan (bor-yo‘g‘i bir qadam), hatto soha mu-
taxassislari ham ularni gohida chalkashtirib yurishadi. 
Oqibatda bor-yo‘g‘i o‘rtamiyona «boshqotirma» bir 
asarni bebaho durdona deya taqdim etishgacha borib 
yetiladi yoki aksincha. Bu xusus, ayniqsa, postmoder-
nizmga xos.
Postmodern adabiyot o‘z mazmun-kayfiyatiga ko‘ra 
ko‘pincha quramalardan iborat bo‘ladi. Shuning uchun 
ham uni o‘qigan kishi ma’nolarning tariqdek sochib 
yuborilganini ko‘radi. Yaxlitlik, butunlikni topmaydi. 
Bu – tabiiy hol. Zero, ko‘z bilan ko‘rsa, qo‘l bilan ush-
lasa bo‘ladigan butunlikka da’vo qilmaydi postmodern 
adabiyot. Chunki voqelikning o‘zida butunlik yo‘q deb 
hisoblaydi u.
Postmodernizm falsafasi o‘tgan asrning 80-yillarida 
shakllangan. U jamiyatda yuz bergan o‘zgarishlarni aks 
ettirib, dunyoni qabul qilish va his etishda paradigma 
maqomini oldi. Hozirda dunyoning mana shunday ho-
lini to‘la-to‘kis o‘zida mujassamlagan paradigmaning 
yo‘qligi haqidagi qarashlar postmodernizm ham qaysi-
dir ma’noda o‘z energiyasini sarf qilib bo‘layozganidan 
dalolatdir. Ammo dunyoda xaos kayfiyati hukm sur-
moqda. Ma’lumki, postmodernizm xaosdan oziqlanadi, 
uni ifoda qiladi. Dunyo ertasining noaniqligi, insonning 
global o‘zgarishlar va texnogen bo‘hronlar ichida qolib 
esankirashi, oxirzamon (apokalipsis)ni kutish, ayni payt-
da kommunikativ texnologiyaning jadal rivojlanishi, 
kompyuter va internetning paydo bo‘lishi, dunyo ham-
jamiyatining madaniy tolerantligi (bag‘rikengligi)ning 
oldinga qarab ketishi postmodernizm kayfiyati hali da-
vom etishini ko‘rsatadi. Fransuz faylasufi Jak Derrida
18
postmodernizm davrini «Oxirzamon kelmasdan burun-
gi (dunyoning) mutlaq ostin-ustin bo‘lishi» deb ataydi. 
Xuddi shunga uyg‘un fikrni ukrainalik olim Dmitriy Za-
tonskiy ham aytgan: «Postmodern davr termoyadroviy 
oxirzamon (olim buni termoyadro urushi tufayli sodir 
bo‘ladigan oxirzamon deb ataydi) sodir bo‘lmagandan 
keyin boshlandi. Biz dunyoning tubiga nazar soldik, 
ammo hayotda yashab qoldik. Albatta, buning uchun 
E’tiqod, Umid, Muhabbat bilan to‘lov to‘ladik»
19
. Mana, 
18
Jak Derrida. Internet materiallari.
19
Затонский Д.В. Модернизм и постмодернизм. – Харьков: Фолио, 2000.

---

66
67
nima uchun postmodernizmga noaniqlik, parchala-
nish, «men»ning, kanonlarning yo‘qolishi, noturg‘unlik 
xosdir. Shuning uchun ham postmodernchilar «abadiy 
qadriyatlar»dan voz kechdi. Doimo qalqib, turlanib 
turgan olamda kimgadir yoki nimagadir suyanib bo‘l-
maydi deyishdi ular. Bu esa postmodernizmga oid juda 
muhim jihat hisoblanadi.
Postmodernchilar hatto badiiy asar tushunchasini 
matn tushunchasi bilan almashtirishdi. «Matnlar dia-
logi» ma’nosini beruvchi intertekstuallik tushunchasi 
keng istifoda etiladi. Bunda reallik va san’at o‘rtasidagi 
chegara buziladi. Hech qanday individual asar yo‘q. Har 
qanday asar jamoaviydir. Chunki asar umummadaniyat 
negizida paydo bo‘ladi deyishadi. Fransuz yozuvchisi 
Jak Rive qalamiga mansub «A.lik xonimlar» romani 408 
muallif asaridan olingan 750 iqtibosdan iborat. Tasav-
vur qiling, qo‘lingizda bir roman turibdi. Kitob muqova-
sida muallif va asar nomi yozilgan. Lekin ichini varaqlar 
ekansiz, u yerda birorta gap muallif tomonidan bitil-
magan, hammasi boshqalardan keltirilgan uzintilardir. 
«Buning nimasi seniki?» – deb savol berilsa, «Bu fikrlar-
ni men yoqtirib tanladim va bir muqova ostida jamla-
dim, shuning uchun iqtiboslar romani menga tegishli», 
– deb javob beradi.
Postmodernchilar haqiqat, xarakter kabi tushuncha-
lardan voz kechishadi. Chunki haqiqatning mavjudligini 
inkor qilishadi, hech qanday hodisa bir xil tarzda ifoda 
qilinishi mumkin emas, uning cheksiz talqinlari bor (Nit-
sheni eslang), xarakter ham inson shakllanishining mu-
ayyan shartlari mahsulidir deb bilishadi.
Postmodernizm odamlarning begonalashuvini kel-
tirib chiqargan postindustrial jamiyatda paydo bo‘ladi. 
Begonalashgan inson illyuzion dunyoda yashaydi, o‘zini-
ki va yotnikini farqlay olmay qoladi, begona til, begona 
madaniyatni o‘ziniki kabi qabul qiladi va ularga suyan-
gan holda o‘z olamini yaratadi.
Postmodern matnda hamma narsa shartli, unda ki-
noya va parodiya ustun mavqeda turadi. Bu oqimning 
mumtoz namoyandalaridan Umberto Eko: «Postmo-
dernizm modernizmga javobdir: modomiki, o‘tmishni 
yo‘q qilib bo‘lmas, o‘tmishni yo‘q qilish soqovlikka olib 
kelar ekan, demak, soddadillikni yig‘ishtirib qo‘ygan 
ko‘yi uni kinoya bilan qayta ko‘rib chiqish kerak», – 
deydi. Yozuvchining postmodernizmning mumtoz asa-
ri deb tan olingan «Atirgul ismi» (1980) romani bosh 
qahramonlarining ismlari Konan Doyl asarlari qahra-
monlarining ismlarini yodga soladi. Bu falsafiy-detektiv 
roman bo‘lib, voqealar o‘rta asrlar monastirida ro‘y be-
radi. Bosh qahramon Vilgelm Baskervilskiy qo‘lyozma-
larni o‘qib, kimga, nimaga oidligini aniqlashtirish bilan 
shug‘ullanadi. Asar nomidagi «Atirgul ismi» so‘z birik-
masi shunchalar ko‘p ramziy ma’nolarga to‘lib ketganki, 
natijada asl ma’nosini yo‘qotib ham qo‘ygan. Yozuvchi 
romanni lotincha iqtibos bilan yakunlaydi. Unda «atir-
gul so‘ldi, lekin atirgul so‘zi (ismi) hali-hamon yasha-
yapti» deyilgan. Roman ikki qatlamdan iborat bo‘lib, 
birinchi qatlam oddiy o‘quvchiga, ikkinchi qatlam esa 
xos o‘quvchiga mo‘ljallangan (ikki tomonlama kod-
langanlik). Oddiy o‘quvchi asarni detektiv o‘laroq qa-
bul qiladi va qiziqib o‘qiydi. Xos o‘quvchi esa roman 
qatlariga yashirilgan ramzlarni kashf qilib badiiy zavq 
tuyadi. Binobarin, «Atirgul ismi» tarixiy va detektiv ro-
manning, adabiy va madaniy assotsiatsiyaning hamda 
falsafiy masal va mistifikatsiyaning qorishishidan pay-

---

68
69
do bo‘lgan g‘oyat murakkab asardir. Bunday yo‘l tutish 
postmodernizm asarlarida xos va avom saviyali o‘quv-
chi o‘rtasidagi chegarani buzib tashlashga qaratilgan. 
Natijada elitar va ommaviy san’at o‘zaro yaqinlashadi.
Postmodern yozuvchilar, jumladan, R. Bax, P. Zyus-
kind, P. Koelo, X. Murakami kabi ijodkorlar zamonaviy 
tamaddunning eng og‘riqli masalalariga e’tibor qara-
tishdi. Olmon adabiyotining zabardast namoyandasi 
Patrik Zyuskind «Ifor» (1985) romanida bir shaxs siy-
mosida ham daho, ham yovuz maxluq jo bo‘lgan attor 
(atir yaratuvchi) hayotidan hikoya qiladi. Asarning yuza 
qismi o‘ta qiziqarli detektiv ruhida bo‘lsa-da, uning 
tagma’nosi o‘quvchini jiddiy mushohadaga undaydi: 
romanda hid obraz darajasiga ko‘tarilgan. Bu obraz-
ning ortida butun boshli zamonaviy dunyoning ma’na-
viy hayoti yashirilgan. O‘sha daho, ayni paytda, yovuz 
maxluq – qahramon tomonidan ixtiro qilingan atir hidi-
ga odamlar ixtiyoriy ravishda bandi bo‘ladi. Atirga yeti-
shish, uni hidlash uchun hamma narsaga, hatto hayvon 
qiyofasiga kirib ketishga tayyor olomonning ma’naviy 
dunyosi ayovsiz fosh etiladi. Ayni shu xususiyat roman 
«tarixiy detektiv», «psixologik drama» va yoki «qiziqarli 
afsona» degan yorliqlar qolipini parchalab tashlaganini 
bildiradi.
Amerikalik yozuvchi Richard Bax «