Jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichlarida ijtimoiy hodisalarga munosabat xilma-hil tarzda namoyon bo’ladi

1.1.“Diniy qadriyat” tushunchasi va uning mazmun – mohiyati

Jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichlarida ijtimoiy hodisalarga munosabat xilma-hil tarzda namoyon bo’ladi. Xususan, mustaqilligimizning birinchi kunidan boshlab hayotimizning barcha jabhalarida «qadriyatlar», «milliy tiklanish», «milliy ong», «milliy g’urur», «milliy iftixor» kabi tushunchalar tez-tez ishlatiladigan bo’lib qoldi.

Bu bejiz emas, zotan, mustaqillik ayni paytda milliy tiklanish hamdir. Uni esa mazkur tushunchalarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Ammo shuni ta’kidlash joizki, qatag’on siyosati va tuzumi davrida bu atamalarni ishlatish u yoqda tursin, ularni hatto o’zbekcha lug’at boyligidan surib chiqarishga harakat qilingan edi. Bunga dalil sifatida 1959-yili Moskva «Xorijiy va milliy lug’atlar davlat nashriyoti» tomonidan chop etilgan. 40 mingdan ortiq so’zdan iborat «O’zbekcha – ruscha lug’at»ga ham, 1988-yili O’zSE Bosh redaksiyasi chiqargan «50 ming so’zlik «O’zbekcha – ruscha lug’at»ga ham «qadriyat», «milliy tiklanish», «milliy ong», «milliy iftixor» kabi tushunchalarning kiritilmaganligini ko’rsatish mumkin.
Shuningdek, ular 1981-yili Moskvada «Rus tili» nashriyoti tomonidan chop etilgan, 60 ming so’zni qamrab olgan ikki jildlik «O’zbek tilining izohli lug’ati»da ham uchramaydi. Shunisi borki, hatto ba’zi ruscha – o’zbekcha lug’atlarda ham «qadriyat» so’zi qo’llanilmagan. Jumladan, 1976-yili «fan» nashriyotida chop etilgan «ijtimoiy-siyosiy terminlar lug’ati»da «sennost» so’zining 4 ta ma’nosi alohida lug’at maqolasi tarzda berilgan holda ularning birortasida “qadriyat” ma’nosi o’z ifodasini topmagan.
Ko’rinadiki; «Falsafiy ensiklopediya»da ruscha «sennost» tushunchasiga kishilar tomonidan yo ijobiy, yo salbiy baholanadigan, ularning moddiy va ma’naviy hayotiga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko’rsatadigan barcha narsa va hodisalar kiritilgan. Ana shunga yaqin nuqtai nazar O’zbek Sovet Ensiklopediyasida ham bayon etilgan” «Qadriyat (falsafa va sosiologiyada) – voqyelikdagi muayyan hodisalarning insoniy, ijtimoiy va madaniy ahamiyatini ko’rsatish uchun qo’llaniladigan tushuncha.
…Qadriyatlarni mazmuni va xarakteriga ko’ra progressiv va reaksion tiplarga ajratish mumkin.» Bu esa mazkur kategoriyani o’ta sig’imdor qilish bilan birga uni izohlashni mushkullashtiradi. Turli chalkashliklar keltirib chiqaradi. Shu jihatdan taniqli faylasuf olim V. P. Tugarinovning fikri e’tiborga loyiqdir: «qadriyatlar muayyan jamiyat yoki sinfga mansub kishilar turmushi va madaniyatining xaqiqiy yoki ideal ne’matlari bo’lgan tabiat va jamiyat hodisalarining mohiyati (yoki hodisaning bir jihati)dir.
Bu ne’matlarning qadriyatlar deyilishiga sabab – kishilar ularni qadrlaydilar, chunki bu qadriyatlar ularning shaxsiy va ijtimoiy turmushini boyitadi. Shuning uchun ham kishilar o’z tasarruflaridagi qadriyatlarni himoya qiladilar va o’zlari uchun maqsad yoki ideal bo’lgan qadriyatlarni amalgam oshirishga intiladilar. Qadriyatlar ichida eng birinchi va eng umumiysi hayotning o’zidir, chunki hayotdan mahrum bo’lish qolgan barcha qadriyatlardan foydalanishni yo’qqa chiqaradi… berilgani holda ularning birortasida «qadriyat» ma’nosi o’z ifodasini topmagan. Istiqlol halqimizga so’z va fikr erkinligi bilan bir qatorda ilgari ishlatilib kelingan ko’pgina milliy tushunchalarni hayotimizga qaytardi.
Endilikda «qadriyatlar», «mustaqillik», «istiqlol», «milliy iftihor» kabi tushunchalar o’zining asl mazmuniga ega bo’lmoqda. Shuni mamnuniyat bilan aytish kerakki, mazkur atamalarning hayotimizga kirib kelishi va qisqa vaqt ichida teran ildiz otib ketishida muhtaram Prezidentimiz I. A. Karimovning xizmatlari katta. Uning asarlari va nutqlarida mustaqillik tufayli hayotimizning barcha sohalarida ro’y berayotgan tub o’zgarishlar, jumladan milliy qadriyatlarimiz, madaniyatimiz, urf-odat, an’analarimizning tiklanishi, milliy g’ururimiz, milliy o’zligimizni anglashimizning tobora yuksaliyotganligi faxr – iftixor bilan qayd qilinib kelmoqda.
«Xalqimiz sarchashmalarining ko’zlari qaytadan ochilganligi, - deb yozadi I. A. Karimov, - jahon madaniyati yutuqlariga zo’r hissa qo’shgan buyuk ajdodlarimizning madaniy va ma’naviy merosi teranligi va chuqurligi anglab olinganligi, har bir avlodning o’z o’tmishiga, olijanob milliy va diniy an’analariga hurmat bilan qarash, ularni asrab avaylash ruhida tarbiyalanayotganligi, ayni chog’da hozirgi zamon jahon sivilizasiyasi va ularni oshno bo’lish zarurligi ravshan anglab yetilganligi – mana shularning hammasi hayotbaxsh bir zamondirki, bizning yangilanish va xalqimizning milliy o’zligini anglashini oshirish, aholining siyosiy yetukligi va faolligini kuchaytirish borasidagi siyosatimiz mana shu zaminga tayanadi.»
Shunday qilib, mustaqillik milliy ma’naviyatimizning zaminini tashkil qiluvchi «qadriyatlar», «milliy istiqlol», «milliy iftihor», «milliy g’urur», «milliy ong» kabi tushunchalarning ijtimoiy-siyosiy va kundalik hayotimizdagi ahamiyati va o’rnini qayta tiklab berdi. Bu bizning ma’naviy hayotimizda qo’lga kiritgan katta yutuqlarimizdandir.
Xo’sh, qadriyatlar o’zi nima? Uning mohiyati, asosiy jihatlari nimalardan iborat? Eng avvalo shuni qayd qilish kerakki, qadriyatlar juda sermazmun va ko’p qirrali tushuncha. Shuning uchun ham adabiyotlarda mazkur tushunchaga turlicha yondashuvlarni o’rnatishimiz mumkin. Masalan, «Falsafiy ensiklopediya»ning beshinchi jildida qadriyatlar quyidagicha tavsiflangan: «Qadriyat falsafiy va sosiologik tushuncha. U, birinchidan, biror obektning ijobiy yoki salbiy qimmatini, ikkinchidan, ijtimoiy ongning normative belgilovchi – baholovchi jihati (sub’ektiv qadriyatlar yoki ong qadsriyatlari)ni ifoda etadi. Shunga ko’ra ob’ektiv (ashyoviy) va sub’ektiv (ong) qadriyatlari bir-biridan farqlanadi».
Mustaqillikning ma’naviy sohadagi yana bir ne’mati shundan iboratki, jamiyatimiz, davlatimizning dinga bo’lgan munosabati o’zgardi. Ma’lumki, diniy dunyoqarashning shakllanishi tadrijiy va jiddiy jarayon bo’lib u o’z ichiga buddizm (eramizdan avvalgi VI-V asrlarda Hindistonda), islom (eramizning VII asrida G’arbiy Arabiston) kabi jahon dinlarini qamrab oladi. Diniy dunyoqarashning asosiy elementlarini diniy e’tiqod tashkil qiladi.
Diniy e’tiqod dinga ishonuvchi kishilar ruhiyati, intellectual xissiy va iroda elementlarini o’ziga qamrab olgan murakkab hodisadir. Diniy e’toqodning intellektual elementi dinga ishonuvchi kishilar ongida mavjud bo’lgan diniy tasavvurlar, obrazlardan tashkil topadi va ular dinga ishonuvchi kishilar tomonidan hayotiy zarur narsa sifatida qabul qilinadi.
Diniy e’tiqodda hissiyot katta rol o’ynaydi. Kishilar turli xissiyotlari – qo’rqishi, muhabbati, zavqlanishi, ehtiromi, quvonchi, umidi va hakozolar diniy tasavvurlar bilan qo’shilib ketib, tegishli yo’nalish, ma’no – mazmun kasb etishi mumkin. Ana shunday xollarda ular «xudoga muhabbat», «gunohkorlik», «itoatkorlik», «bandalik tuyg’usi», «xudo bilan muloqotda bo’lish quvonchi», narigi dunyodagi hayotga umid va hakozolarga aylanadi. Hissiyot elementini ilohiyotchilar inson ongining oily darajadagi ko’rinishi, oily axloqiy qadriyat, bilishning eng ishonchli shakli deb uqtiradi.