Jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichlarida ijtimoiy hodisalarga munosabat xilma-hil tarzda namoyon bo’ladi

1.2. Diniy qadriyatlar va uning shakllanishining milliy xususiyatlari

“Aslini olganda axloq-ma’naviyatning o’zagi. Inson axloqi shunchaki salom-alik, xushmuomalalikdangina iborat emas. Axloq-bu, avvalo insof va adolat tuyg’usi, imon, halollik degani”.

Uch ming yillik tarixga ega bo’lgan o’zbek xalqi nafaqat tarixiy jihatdan tafakkur taraqqiyoti jihatidan ham murakkab jarayonni bosib o’tdi. O’zbek xalqining millat sifatida shakllanishi milliy tafakkur shkllanishining tarixiy bosqichlarini mazkur paragraph doirasida qamrab olish imkoniyati cheklangan. Lekin milliy tafakkur taraqqiyotida muhim bo’lgan ayrim jihatlarni tahlil qilish o’zbek mentalitetida axloqiy madaniyat sifatida shakllanish va saqlanib qolish, o’zlikni anglash jarayoniga butun tarix davomida ta’sir etib turganini ko’rsatib turishi mumkin.
Qolaversa “jamiyatning buguni va kelajagi uning o’tmish mohiyatidan kelib chiqadi. Shuning uchun ham o’tmishni to’g’ri baholash faqatgina nazariy vazifa emas. Jamiyatning bugungi amaliy vazifalarini hal etishda o’tgan avlodlarning ijtimoiy tajribalarini ijobiy yetkazib berish insonlarning o’z tarixlri hamda madaniyatlariga nisbatan qadriyatiy munosabatlarining to’g’ri shakllanishi uchun ham muhim va zarurdir”.
O’zbek milliy qadriyatlari shakllanishi tarixida ham milliy ma’naviy merosimiz “Avesto”, uning vujudga kelishi va u bilan bog’liq tarixiy shaxslar haqidagi ma’lumotlar katta ahamiyat kasb etgan. 2001-yili mamlakatimizda uzoq o’tmishdan meros bo’lib qolgan ma’naviy qadriyatlardan biri zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avestoning 2700 yilligi nishonlandi. Zardushtiylikka ta’rif berishda uning hozirgi zamondagi ahamiyati ko’rsatishda davlatimiz rahbari Islom Karimovning bu din va uning muqaddas yozuvi “Avesto” haqidagi mazmunan teran, shaklan sayqal topgan fikrlari biz uchun nazariy asosdir.
Avesto haqida davlatimiz rahbari zo’r mamnuniyat va benihoya iftihor hislari bilan bunday degan edi: “Eng mo’tabar Qadimgi qo’lyozmamiz “Avesto”ning yaratilganligiga uch ming yil bo’lyapti. Bu nodir kitob bundan III asr muqaddam ikki daryo oralig’ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir. “Avesto” ayni zamonda bu qadim o’lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidek, guvohlik beruvchi tarixiy xujjatdirki uni hyech kim inkor eta olmaydi.
Avestoda boshqa ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, diniy masalalar bilan bir qatorda axloq, odobga doir qoida o’git, da’vat, cheklash ta’qiqlash qoidalari ham mavjud. “Avesto” 30-karomatida aytilishicha Axrimanning yugurdaklari deb, pari, jin, iblislar, gunohlar, aldashishlar, aldashlar xastaliklar timsoli sifatida tasvirlanib Axuramazdadan odamlarni bunday xavflardan saqlash so’raladi. Ta’limotga ko’ra har bir odam bergan so’zining ustidan chiqishi unga sodiq qolishi savdo-sotiq ishlariga qat’iy amal qilishi, qarzni vaqtida to’lashi aldamchilik va xiyonatdan xoli bo’lish iymonlilik alomatlaridir. Shunday qilib, zardushtiylikda ijobiy va salbiy xususiyatlar axloqiylik va axloqsizlik bilvosita ya’ni Xudo Iloh, ularning real olamdagi dastiyorlari orqali tasvirlangan.
Zardushtiylik diniga e’tiqod qiluvchilarning axloqiy-estetik dunyoqarashlarini ifodalagan, ahloq Tangrining, uning dinga dunyoviy go’zallik va tabiiy tartibdan badiiy zavq olish odati ham kirib kelgan. Tabiiy jism va axloqiy poklanish ularning birinchi ibodati hisoblangan. Insoniyat axloqiy qadriyatlari xazinasiga zardushtiylik qo’shgan hissalaridan bir turkumi inson axloqiy burchini yuksak qadrlash har bir individning shaxsiy axloqiy kamolotini boshqalarga hadya qilishga chaqirish, yolg’onchilik va ikkiyuzlamachilik nafrat bilan qarashdan iborat. “Bu ta’limot optimistik guruh bilan sug’orilgan bo’lib, unga ko’ra yaxshilik yomonlik ustidan, go’zallik xunuklik ustidan g’alaba qozonadi” –deb g’oyat o’rinli tarzda yozgan edi T.Mahmudov.
Ezgulik va yovuzlik masalalari Sharq axloq kodeksida birinchi marta zardushtiylikda tilga olingan. Masalan Avestoning 2-kitobi “Yasna”ning 7-bobida Zardusht orqali go’yo Axuramazda xabar bergan karomatlar ifodalangan. Zardusht bu hududda o’z axloqiy qarashlarini ma’lum qilishni so’ragan. Shunda Axuramazda bunga javoban mavjud olamning ibtidosi – ezgulik va yovuzlik hodisasini vahiy qilgan, bular hamisha yonma-yon bo’lib, jahannam va osmon ma’nolarini anglatgan. Jahannam vahiyda hayotning eng yomon onlari, fursatlari, yovuzlik ramzlari sifatida ifodalangan. Osmon esa “ruhning eng yuksak holati ezgulik sifatida aks etgan”
Umuman olganda “Avesto”da axloqiy qadriyatlarning shakllanish hususiyati Sharq axloq kodeksining debochalari oddiy sodda uslubda biroq teran mazmunda bayon etilgan. Markaziy Osiyo, xususan, o’zbek xalqi tarixini yuritishdagi ba’zi manbaalarida o’zbeklar ko’chmanchi va o’troq tarzda yashovchi xalqlardan tashkil topgan, etnik birlik deb ta’rif etilgan. Markaziy Osiyoning mustaqil davlatlardagi aksariyat ijtimoiy gumanitar tadqiqotlarda ushbu mintaqa xalqlari bir butun tarzda ko’chmanchi xalqlardan tashkil topgan degan fikr mavjud.
Biz masalaning boshqa tomoniga e’tibor qaratmoqchimiz. Markaziy Osiyo xalqlarining dunyoqarashi ma’naviyatining tarixiy ildizlarini ochib berishga qaratilgan tadqiqotlarda ko’chmanchilarning dunyoqarashi tahlili, uning hususiyatlari, psixologik ildizlari Avesto va undan keyingi davrdagi ijtimoiy ma’naviy taraqqiyotning harakteri va kayfiyatiga aynan mos tushadi. Avlodlarning vorisiyligi ajoyib tarzda idrok va falsafiy kayfiyatni o’zida ifodalagan, xotirada aks etgan. Xotira tirik bog’lovchi ip sifatida chuqur ko’chmanchi ong va madaniyat taraqqiyoti ko’lami o’lchovi sifatida maydonga chiqadi.
Markaziy Osiyoga qilingan aksariyat bosqinchilik yurishlari va missionerlik harakatlariga mahaliy xalq tomonidan bo’lgan qarshiliklar bilan birga ma’naviy mafkuraviy sohada ham kuchli monelik mavjud edi. Zardushtiylikdan keyin uni ta’sirida shakillangan va zardushtiylikning ko’p elementlarini o’zida birlashtirgan Mazdakiya, Moniya, Xurramiya harakatlarida ijtimoiy adolat, farovonlik, tenglik, axloqiy mezon, ideal baxt kabi demokratik g’oyalar hamda milliy umuminsoniy axloqiy g’oyalarning ustuvorligi yetakchi omilligicha qoldi.
Keyinchalik dunyoda yagona imperiyani yaratmoqchi bo’lgan Aleksandr Makedonskiy bosqini tarixiy vaqt nuqtai nazaridan deyarli ketma-ket sodir bo’lgan arab bosqini oddiy xalq orasidangina emas ziyolilar muhitida ham missionerlik singdirish bilan mazmun mohiyat jihatidan o’z maqsadlariga ancha vaqtlargacha erisha olmadilar “bu davr O’rta Osiyo Eron Xuroson madaniyati fani, adabiyoti va san’atining arablar tomonidan bosib olingan mamlakatlarga o’ta keng tarqalgan va bu madaniyat arboblar tomonidan o’zlashtirilgan davr edi.
Arab bosqini Markaziy Osiyoda mahaliy dinni siqib chiqarishi barobarida islom madaniyati yunon, eron, hind madaniyati bilan boyigan. Markaziy Osiyo madaniyati ilm fani bilan takomillasha borgan. O’rta Osiyo allomalarining asarlarida asosan insonni barkamol qilib tarbiyalash masalasi birinchi o’ringa qo’yilgan. Ma’lumki axloq mutloq tarzda emas, balki nisbiy shartli ravishda ikkita katta qismga bo’lingan, birinchisi – dunyoviy axloq. Buni biz shakllarda ko’rib chiqamiz.
Dunyoviy ahloqning ilmiy me’zoni amalda mavjud bo’lgan obektiv olamda namoyon bo’ladigan real jarayonlardir. Axloqning bu jarayonlari O’rta Osiyo mutafakkirlari ijodlarida bayon etilgan. Ana shulardan kelib chiqqan holda mazkur bo’limda quyidagilarga e’tibor qaratishni asosiy maqsad qilib oldik.
Birinchidan – hadislardagi insonparvar g’oyalarni, axloqiy fazilatlarni mamlakatimizdagi mustaqillik sharofati bilan yuzaga kelgan dinimizning ilmiy mandaalari- “Al-jami as-sahih”, “Al adab, al-Mufrad”, “1001 – hadis” “Shamoyili-Muhammadiya va boshqa diniy axloq manbaalari shular jumlasidandir. Bularda insonga xos axloq suv bilan havodek zarurligi, uni boshqa jonzotlardan farqlaydigan asosiy sifatlaridan biri ekanligi, u ma’rifatning uzviy tarkibiy qismidan iboratligi ta’kidlangan.
Ikkinchidan, Qur’oni Karimdagi axloqiy- estetik tamoyillarning kishilik jamiyatidagi ahamiyati , axloqiy o’gitlar davlatimizning axloqiy tarbiya sohalarida yuritayotgan siyosatning asoslaridan biri sifatida qaralishiga erishish.
Uchinchidan – hadislarda bilim olish ilm egallash kasb hunar o’rganishga doir da’vatlarning ijtimoiy ahamiyatini bugungi kunda mamlakatimizda ma’rifiy sohalarda olib borilayotgan ishlar orqali ko’rsatib berish.
To’rtinchidan – hadislarda tilga olingan axloqshunoslikning yaxshilik va yomonlik, beg’arazlik va xasadgoylik, sahovatpeshalik va xasislik, oriyatlilik va uyasizlik singari mezoniy tushunchalari tamoyillarini yangicha tafakkur bilan tushntirish.
Beshinchidan, inson kamoloti va ma’naviyati shaxsning, shaxsning insonlararo axloqiy estetik va madaniy munosabatini Islom dinining muqaddas manbaalari – Qur’oni Karim va Hadisi Shariflarda bayot etilgan o’gitlar, g’oyalar va yo’nalishlar orqali ko’rsatib berishga erishishdan iborat. Hadis axloqsizlik mo’minlar uchun g’oyat sharmandali, oxiratda qattiq azob beriladigan qusur ekanligi, insonni axloqiy komillikka yetkazish diniy va dunyoviy bilimlarning vazifasi ekanligi, dinpeshvolari axloqda hammaga ibrat bo’lishlari shartligi qayta-qayta uqtirilgan, “AlAdab Al-Mufrad”da yaxshi xulqli bo’lish haqidagi pand nasihat, davlat, maslahat bayon etilgan.
Ulardan biri “Sizlarning yaxshilaringiz – axloqli bo’lganlaringiz” deyilgan. Ulardan ikkinchisida Payg’ambar (s.a.v)ga eng yaqin bo’lganlar “… axloqda yoqimliroq bo’lganlarimizdir” deyilgan. Uchinchisida esa Payg’ambar (s.a.v) “Men yaxshi xulqlarni kamolotga yetkazish uchun Payg’ambar bo’lib keldim” deyilgan.
Zamonasining ilg’or kishilari insonparvarlik g’oyalarini muttasil targ’ib qilganlar. Buning ifodasi hadislarda yaqqol ko’zga tashlanadi. Bularning aksariyatida shu fazilat baralla yangragan. Hadislarning barcha davrlar uchun tarbiyaviy ahamiyati shundaki, ularda dilozorlik qoralanib, mo’minlarga ozor bermaslik, ularning izzat nafsiga, or-nomusiga tegmaslik kabi axloqiy o’gitlarga katta e’tabor berilganligida. Hadislarda “Musulmonning yaxshisi boshqa musulmonlar uning tili va qo’lidan ozor topmagan kishilardir” deyiladi, shuningdek, “Odamlarning yaxshisi boshqa odamlarga manfatlirog’idir” deb uqtirilgan. Demak har bir haqiqiy inson o’zgalarga yordam qilishi insonparvar muruvvatli bo’lishi lozimligi ta’kidlangan. Bu o’gitga quloq solgan ya’ni amal qilgan ajdodlarimizning aksariyati dehqonchilik, tijorat hunarmandchilik bilan shug’ullanib ilmma’rifat tarqatganlar. Hadislarda axloqsizlik, hayosizlik beodoblik singari illatlar qattiq qoralangan, ularga nisbatan loqayt va befarq bo’lish tanqid qilingan. Bunday qoralash “dunyoni suv bossa to’pig’iga chiqmaydigan, menga nima, nima ishim bor” qabilida fikr yurituvchi kimsalarni axloqiy yo’naltirishga qaratilgan fikrlardir.
Islom axloqiy jihatlardan xulqli, fazilatli bo’lgan kishi taqvodor, chin musulmon ekanligi qayta-qayta ta’kidlanadi. Shuningdek, hadislarda uzr aytish masalasi ham Muhammad (s.a.v) e’tiborlaridan chetda qolmagan. “uzr aytishga majbur qiluvchi ishlarni kamaytiringlar”, “uzr aytiladigan ishni qilma” –deydilar. Hozirda bu hadis “Keyini dushman o’zinga dushman” degan maqol tarzida o’zining ahamiyatini namoyon qiladi.
Insonparvarlikning bo’lgan bir ko’rinishi, ayollarga, ayniqsa onalarga hurmatda bo’lish ularni e’zozlash Payg’ambarimizning hadislarida ta’kidlanadi.
Masalan: bu fazilatni quyidagi hadisda yaqqol ko’rish mumkin: “ayollarni faqat ulug’ odamlar hurmat qiladi. Ularni pastkash odam xo’rlaydi” deyilgan.
Hadislarda komil insonni tarbiyalashdagi eng katta ahamiyatlari esa ularda ilm-fan, bilim hunar o’rganishga qaratilgan da’vatlardir.
“Har bir musulmonga talabi ilm qilish farzdir” deb ilgari surilgan o’git, tavsiya, nasihat sunnat darajada ya’ni bajarilishi ixtiyoriy ekanligiga qaramay, ilm olish farz deb hisoblangan, demak bu “tolibi ilm”likka majburlik maqomi berilgan. Demak Payg’ambarimiz (s.a.v) dunyoviy bilimlardan boxabar bo’lish ilmsizlik va axloqsizlikning debochasi ekanligi oqilona tushungani uchun ilm olishni farz tushunchalar sirasiga kiritgan.
REJA:

1.“Diniy qadriyat” tushunchasi va uning mazmun – mohiyati

2. Diniy qadriyatlar va uning shakllanishining milliy xususiyatlari