Jamoa haqida umimiy tushuncha va uni tashkil etish metodikasi

1-shakl. Shaxs va jamoa oʻrtasidagi munosabatlar.
Yuqorida bildirilgan fikrlardan quyidagi xulosaga kelish mumkin:
1. Jamoa kishilarning shunday muayyan guruhi boʻlib, u ijtimoiy ahamiyatga ega boʻlgan, umumiy maqsad hamda mazkur maqsadni amalga oshirishga yoʻnaltirilgan faoliyatni tashkil etadi. Jamoa oʻzida bir necha xususiyat (belgilar)ni namoyon etadi.
2. Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga boʻysinadigan, uzoq muddatli, murakkab dinamik jarayon boʻlib, koʻpchilik pedagoglarning e’tirof etishlaricha, toʻrt bosqichli jarayonda qaror topadi.
3. Jamoani shakllantirish oʻziga xos metodika asosida amalga oshiriladi. Ushbu metodika doirasida jamoaga nisbatan talablarning qoʻyilishi jamoa faoli (aktivi)ni tarbiyalash masalasi alohida ahamiyatga egadir.
Jamoaning mustahkam boʻlishi a’zolari oʻrtasida oʻzaro yordam, hamkorlikning qaror topishida jamoa an’analari muhim ahamiyat kasb etadi.

2.2 Sinf jamoasini tashkil etish va uni tarbiyalash metodikasi.

Har bir ishning o’ziga xos, ma’lum qonun qoidalari bo’lganidek, bola tarbiyasining ham o’ziga xos bpr qator muhim qonun-qoidalari borki, ularga amal qilish tarbiya ishining samarali bo’ulishini ta’minlaydi, chunonchi,
- tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi;
- tarbiyaning hayot, mehnat bilan, O’zbekistonimizning mustaqilligi, gullab yashnashi yo’lida qilinayotgan fidoiy ishlar bilan bog’lanishi;
- o’quvchini jamoada, jamoa orqali tarbiyalash;
- tarbiyada bola shaxsini hurmat qilish va unga talabchanlik;
- tarbiyaviy ishlarning izchilligi, muntazamligi hamda birligi;
- tarbiyada o’quvchilarning yoshi va o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish.
Quyida tarbiya jarayonining qonun-qoidalarini ko’rib chiqamiz:
1. Tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi. Tarbiya maqsadini belgilashda jamiyat talablari, davr nafasi, milliy xususiyatlar asos qilib olinadi.
Tarbiyaning maqsadi – har tomonlama kamol topgan-mukammal inson shaxsini tarbiyalashdir.
O’qituvchilar jamoasi va har bir o’qituvchi-tarbiyachi ana shu maqsadlardan kelib chiqib, tarbiyaviy ishlarning, vazifalarini belgilaydi, uning mazmunini aniqlaydi hamda maktab ish sharoitlarini hisobga olgan holda o’quvchilarni tarbiyalashning shakl va uslublarini tanlaydi.
2. Tarbiyaning hayot bilan bog’liqligi qoidasi tarbiyaviy ishlarning mazmuni va tashkil etilishini doimo yangilab turishini talab etadi. Tarbiyachilar bolalar tarbiyasini hayot bilan bog’lar ekanlar, ularga o’zlarida iymon-e’tiqodni tarbiyalash imkonini beradilar. Tarbiyaviy ishlar shunday tashkil qilinganda yoshlar jamiyat hayotiga faolrok; jalb qilinadi, bu esa o’quvchi shaxsining tarkib topishiga yordam beradi.
Ilg’or o’qituvchilar tajribasining ko’rsatishicha, o’quvchilar ahil jamoa bo’lib uyushgandagina tarbiya ishlarini faol o’quvchilarga tayanmog’i, o’quvchilarni turli ishlarni birgalikda bajarishga odatlantirib, ularga jamoatchilik ruhini snngdirib borishi lozim.
Sinf rahbari ishida o’quvchilar jamoasini shakllantirish asosiy vazifa hisoblanadi, chunki jamoada shaxsni tarbiyalash-tarbiyaning yetakchi tamoyillari hisoblanadi. Jamoa nazariyasi qoidalariga muvofiq uni yaratish usuli ishlab chiqilgan. Uning umumiy asoslari quyidagilardan iborat:

1. 
   Talablar qo’yish;
   
2. 
   Faollarni tarbiyalash;
   
3. 
   O’quv mehnat, ijtimoiy-siyosiy va ommaviy-madaniy faoliyatdagi istiqbollarini tashkil etish;
   
4. 
   Sog’lom jamoatchilik fikrini shakllantirish;
   
5. 
   Ijobiy an’analarni yaratish va ko’paytirish.
   

Yuqorida ta’riflangan barcha qoidalar har qanday jamoani shakllantirish va rivojlantirish uchun qo’llanma hisoblanadi.
Tarbiya usullarini tanlashda ularni jamoaning rivojlanish darajasiga mosligi muvaffaqiyatning muhim sharti hisoblanadi. SHuning uchun har bir o’qituvchi tarbiyaviy ishni sinfdagi jamoa muvaffaqiyatning munosabatlarini rivojlanishi darajasini aniqlashdan boshlaydi. o’qituvchining esa yangi sinf bilan kun marta ish boshlanishiga to’g’ri keladi: o’z mehnat faoliyatining dastlabki yilida, sinfni navbatdagi bitirib chiqish mavsumidan keyin, ba’zan esa maktabda vujudga kelgan vaziyat taqozosi bilan.
Tarbiya jarayoni o’z-o’zini tarbiyalash jarayoniga o’tganda yuksak darajaga erishiladi. Ayrim o’quvchilar va umuman jamoa o’z faoliyatini mustaqil rejalashtiradi va umuman jamoani tashkil etadi, o’ziga va bir-biriga talablar qo’yadi va o’z-o’zini nazorat qiladi.
Sinf rahbari va o’quvchilar jamoasi o’z niyatlari va ishlarida birgadirlar. Jamoani shakllantirish yuzasidan olib boriladigan barcha ishlar juda qiziqarli bo’lib, bu ish sinf rahbarining asosiy ishi bo’lib hisoblanadi. O’quvchilarni inoq jamoaga birlashtirgan mohir sinf rahbari qo’lida tarbiyalangan odam baxtlidir. Ulayayotgan kishi, shaxsning hayotdagi mavqeini shakllantirishda, uning hayot yo’lini belgilashda o’z vazifasini anglash siif rahbarining bolalar jamoasini barpo etish yuzasidan olib boradigan faol va qat’iy faoliyatning zarur sharti hisoblanadi. Jamoaning rivojlanish darajasini aniqlashda o’quvchilarning faqat sinfdan tashqari faoliyatida namoyon bo’ladigan munosabatlarini tahlil etish bilangina cheklanib bo’lmaydi. Sinf rahbarinnng o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, u oddiy bolalar jamoasini emas, balki o’quvchilar jamoasini shakllantiradi. O’quvchilarning asosiy vazifasi o’qishdan iborat. SHuning uchun sinf rahbari dastavval: bolalarning o’qishga qanday munosabatda ekanliklarini, o’zlarini darsda qanday tutishlarini, uy vazifalarini sidqidildan bajarishlari yoki bajarmasliklarini aniqlaydi. Va nihoyat, eng muhimi ularning o’qishdagi mo’ljallari nimalardan iborat, bu mo’ljallar ijtimoiy mohiyatga molik yoki molik emasligi hisoblanadi. Jamoaning rivojlanish darajasini aniqlashning eng ishonchli usuli – o’quvchilarni ular bilan darsda, darsdan tashqarida, maktabda, maktabdan tashqarida o’zaro faol hamkorlik qilish darajasida kuzatishdan iboratdir. O’qituvchi jamoaning kuchli va zaif tamoyillarini aniqlash uchun pedagogik vaziyatlar vujudga keltirishni qo’llaydi. Lekin bunda shuni esda tutish kerakki, o’quvchi kamchiliklarini hamma o’rtasida yorqin namoyish uni ma’naviy halok etishi, qalbini jarohatlashi mumkin.
SHunday vaziyatlarni vujudga keltirish kerakki, ular salbiy tomonlarni emas, har bir bolada odatdagi sharoitda boshqalardan yashiringan ijobiy tomonlarini ham ochib bersin. Sinf rahbari jamoa rivojlanishining aniqlangan darajasiga qarab tarbiya usullarini tanlaydi. Bunda o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish qo’shimcha shart hisoblanadi. Bu xaqda gapirmasa ham bo’lardi, chunki bu shart pedagogik tamoyillardan biridir. SHu bilan birga ishni endi boshlagan o’qituvchi, ayniqsa sinf rahbari tarbiya usullarini emas, balki shakllarini tanlashda o’z tarbiyalanuvchilari yoshini hisobga olishi muhimdir. Bunda bir hil usullar talablar, topshiriqlar va hokazolar turlicha izohlanadi. Ta’lim jarayonida jamoa munosabatlarini rivojlantirish istiqbollari sinf rahbarining katta e’tibor berishini talab etadi. Jamoa faoliyatida ko’proq muomala qilishga bo’lgan ehtiyoj yotadi. Darslarda bu ehtiyoj kam qondiriladi. Agar darsdagi muomalaga bo’lgan ehtiyoj to’g’ri tushunilsa, uning negizida o’quvchilarning o’zaro yordami, darslarga birgalikda foydali tayyorgarlik ko’rish, kiziqishlar buyicha mashg’ulotlar tashkil etiladi. Ta’lim jarayonidagi jamoatchilik tuyg’usi ana shu, ya’ni birgalikdagi mehnat bolalarda katta qoniqish hosil qilish ijobiy kechinmadan boshlanadi. SHu tariqa o’zaro yordam tashkil etish sinfdagi jamoa munosabatlarini shakllantirishning yo’llaridan biridir. O’qituvchi yana o’quvchilarni yosh xususiyatlarini, sinf jamoasining xususiyatlarini, uning shakllanganlik darajasini hisobga oladi, o’sha talablarida jamoa fikrining qo’llab quvvatlanishiga tayanadi. Jamoa rivojlanishining har qanday darajasida sinf rahbari muayyan usullardan foydalanib, jamoatchilik fikrini shakllantirish to’g’risida maxsus g’amxo’rlik qiladi. O’quvchilar jamoasini shakllantirish jarayonini past darajadan yuqori darajaga boradigan vaqt davomidagi harakat, ijtimoiy talablar avval shaxsan sinf rahbaridan, o’qituvchidan faqat yakka bolalar, keyinchalik ko’pchilik bolalar idrok etadigan va nihoyat, barcha uchun va har bir bola uchun hayot qonuni bo’lib qoladigan tarzda jo’n tushunib bo’lmaydi. Hatto uyushgan jamoada ham jamoatchilik xususiyatlari zaif rivojlangan ayrim o’quvchilar bo’ladi. Sinf rahbari jamoa va har bir alohida o’quvchining tarbiyasi uchun ma’suldir. SHuning uchun uning jamoa tarzidagi va yakka tartibdagi shakllarini qo’shib olib borishi tarbiyaviy ishdagi o’ziga xos xususiyatlaridan biridir. Jamoaning shaxsga nisbatan yuksak talabchanligi kuzatiladi.
Maktablar tajribasida faoliyat odatda ommaviy, jamoa, guruh va individulal shakllarda tashkil etiladn. Faoliyatni tashkil etishning ommaviy shakllari ham (ya’ni ularda o’quvchilarning muayyan guruhlari ishtirok etadi) o’z mohiyatiga ko’ra uni amalga oshirish jarayonida faoliyat maqsadga (masalan, ma’ruza, kontsert va hokazo) erishish uchun katnashchilariing o’zaro muomalasini nazarda tutmaydi. Biroq, bundan oldingi holda bo’lgani kabi, bu shakllarda bevosita tengdoshlar bilan birgalikda qatnashish ba’zi hollarda ularning faoliyatidagi ishtirokini faollashtiradi, boshqa hollarda aksincha bo’ladi. Bu ko’p jihatdan o’quvchilarning faoliyat mazmuniga, munosabatiga (ijobiy, passiv yoki salbiy) bog’liq bo’ladi. Faoliyatni amalga oshirish jarayonida uning maqsadiga erishish uchun o’quvchilarning o’zaro muomalaga kirishishlarini nazarda tutuvchi faoliyat shakllari jamoa shakllari deyiladi, bu muomala jarayonida o’quvchilar o’rtasida jamoa aloqalar vujudga keladi. Bu shakllar ob’ektiv jihatdan o’zida muomala uchun muayyan shart-sharoitlarga ega bo’ladi. Ular o’quvchilarga ishning muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun vazifalarni o’zaro taqsimlab chiqish imkonini beradi, katnashchilar o’rtasida aloqa ta’sirining paydo bo’lishiga olib keladi. Misol tariqasida o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishning jamoa shakllaridan biri-bilimlarning ijtimoiy ko’rigini qarab chiqamiz. U biror fan bo’yicha o’tkaziladi. Unda ikkita parallel sinf yoki bir sinfdan ikkita komanda ishtirok etishi mumkin. Ko’rikning dasturi ishlarning har-xil turlaridan (yozma, og’zaki, grafik masalalar yechish, topshiriq uchun topshiriqlarni bajarish va shu kabilar) tashkil topadi, ularni bajarish umuman olganda 40-60 daqiqadan oshmaydi. Ko’rik oxirida hay’at a’zolari har bir qatnashchiga va umuman komandadagi o’rtacha bahoni e’lon qiladi. Bu o’rinda bilish faoliyati bilan bog’liq bo’lgan muomala ko’rikka hozirlik ko’rish vaqtidayoq boshlanadi va uni o’tkazish jarayonida juda samarali davom etadi. Bunga sabab shuki, ko’rikka doir dastlabki topshiriqlar jamoadan tayyorgarlik rejasini muhokama etishni, vazifalarni taqsimlashpi yoki guruh bo’lib ishlashni talab qiladi. Ko’rik jarayonida muomala uning hamma qatnashchilar o’rtasida sodir bo’ladi, chunki ulardan har biri muayyan vazifaga ega bo’lib, o’z harakatlarini boshqa qatnashchilar bilan muvofiqlashtirgandagina vazifani muvaffaqiyatli bajarishi mumkin. Jamoa muomalani tashkil etishning samarali shakllaridan biri guruhiy ishdir, bunda mazkur ish bolalarshing tarkib jihatidan uncha katta bo’lmagan (eng ko’pi bilan kishi 5 ta bo’lishi kerak) guruhlarida amalga oshiriladi. Bunday kichik guruhlarda barcha a’zolar bir-birlari bilan bevosita muomalada bo’ladilar va bir-birlariga bevosita biror ta’sir ko’rsatadilar.
O’quvchilar guruhida muomalaning o’ziga xos xususiyatni o’rganish uning guruhlarini o’quvchilar muomalasini tashkil etishning samarali shakliga aylantiradigan xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Umumiy tarzda ular quyidagicha tasvirlanishi kerak: guruhiy ish jarayonida o’quvchilarning muomalasi juda samarali bo’ladi. Bunga sabab shuki, birinchidan, guruhiy muayyan topshiriq oladi, ya’ni o’ziga xos yo’l-yuriq oladi. U guruh a’zolari uchun maqbul bo’lgan maqsadlarni ma’lum qiladi, lekin bungacha bu maqsadlarni uning o’zi ilgari surmagan bo’ladi. Yo’l-yuriq, muammo, masala topishmoqni o’z ichiga oladi. Bu hol jamoa a’zolarida taxminiy-tadqiqodchilik javobini va ish maqsadiga intilishni vujudga keltiradi. Jamoadagi muomala munozara tusiga ega bo’ladi, bu hol qatnashchilardan ilgari surilgan qoidalarni isbotlashni talab qiladi, jamoaga muammoni noto’g’ri hal etishga intilishga tezda javob qilish, bir-birini tuzatish va to’ldirish imkonini beradi.
Jamoada muomalani tashkil etganda, o’quvchilar muhitida mavjud bo’lgan haqiqiy guruhlarni nazarda tutish, bir-biriga mehr bilan qaraydigan va o’zaro do’stlashadigan bolalarni birlashtirish zarur. Pedagog bu guruhlarning xususiyatlarini, ularning yo’nalishi, qiziqishlari, malakasini va hokazolarini bilishi, hisobga olishi va ulardan foydalanishi kerak.
Jamoa ishini tashkil etishda va amalga oshirishda vazifalarni taqsimlash vaqtida mazkur xususiyatlarni hisobga olish ishining samaradorligini oshiradi. Bu hol guruhdagi muomalani jamoaning qiziqishlari sohasiga va jamoaning qiziqishlarini guruhdagi muomala sohasiga olib kiradi. Masalan, jamoa yetarli darajada obro’ qozongan, jamoatchilik yo’nalishiga ega bo’lgan guruhga muayyan bir tadbirni tayyorlash va o’tkazishga boshchilik qilishni topshirsa bo’ladi. Qandaydir o’ziga xos qiziqishlarii bor guruhga butun jamoa uchun bu qiziqishlarga mos keladigan ishning tashabbuskori va tashkilotchisi bo’lish taklif etiladi va hokazolar.
Jamoa faoliyatini tashkil etishda o’quvchilarning shaxslararo real, ya’ni aniq mavjud bulgan aloqalarini hisobga olish ikki xil maqsadga: guruh a’zolarini jamoa hayotiga jalb qilish va ular o’rtasidagi muomalaga ta’sir ko’rsatish bundan tashqari o’z oldilariga qo’ygan har bir maqsadiga erishish imkonini beradi.
Odam bolasining rivojlanishi bu muhim jarayon sanaladi. Bizga ma’lumki, hayoti davomida inson jismoniy va psixik tomonidan o’zgarib boradi, lekin bolalik va o’smirlik davrida rivojlanish nihoyatda kuchli bo’ladi. Bola mana shu yillarda ham jismoniy, ham psixik jihatdan o’sishi, o’zgarishi shaxs sifatida kamolga yetadi. Bunda berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq ta’sir etishi natijasida bola jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar sistemasida o’ziga munosib o’rin egallaydi. SHaxsning kamol topishida va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi hamisha bir xil bo’lavermaydi. Sababi odamning xulqiga, munosabatiga va aloqalariga yoshi, bilimi, hayotiy tajribasi, odatlari va nihoyat, vaziyat ham ta’sir etadi. SHaxsning fazilatlarini to’g’ri aniqlash va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar doirasiga, turli vaziyatlarda kuzatib ko’rish lozim. Ana shundagina shaxsning ijtimoiy xulqi, ma’naviy qiyofasi, insoniy fazilatlari ro’yobga chiqadi. Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini to’g’ri xal qilish uchun uning xulqiga, ta’sir etuvchi omillarni, bu omillarning, tabiatini, shaxsning xususiyatini yaxshi bilmoq kerak.
Bolaning kamolotiga, ruhiyatiga, fe’l-atvori shakllanishiga quyidagi omillar ta’sir etadi: biologik omil, ijtimoiy omil va tarbiya ta’sir etadi.
O’rta Osiyo mutafakkirlaridan Farobiy, Abu Ali Ibn Sinolar ham inson tarbiyasiga ta’sir etadigan omillar ahamiyatiga e’tibor berib kelganlar.
Farobiy inson kamolotida ta’lim-tarbiyaning muhimligini ta’kidlab: «munosib inson» bo’lishi uchun odamda ikki imkoniyat: ta’lim va tarbiya olish imkoniyati bor. Ta’lim olish orqali nazariy kamolotga erishiladi, tarbiya esa, bu kishilar bilan muloqotda axloqiy qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni yashirishga olib boradigan yullar deydi. Abu Ali ibn Sino etika va axloqiy tarbiya masalalarini falsafiy pedagogik asosda yoritib berishga yordam beradi.
U ayniqsa oila tarbiyasida ota-onaning o’rniga alohida to’xtalib: bola tug’ilgach, avvalo, ota unga yaxshi nom qo’yishi, so’ngra esa uni yaxshilab tarbiya qilishi kerak. Agar oilada tarbiyaning yaxshi usullaridan foydalanilsa oila baxtli bo’ladi degan fikrni ilgari suradi.
Bola shaxsining rivojlanishiga, kamol topishiga irsiyat, muhit va tarbiya kabi omillar ta’siretadi. Bola shaxsining rivojlanishiga naslning ta’siri deganda, ota-onalarga o’xshashlikni ifodalovchi biologik belgilarni takrorlanishini tushunmoq kerak. Har bir bolaga ota-onasidan meros shaklida ba’zi biologik sifatlarga (tananing tuzilishi, sochning, ko’zning, terisining rangi, buyi-basti va boshqalar) ega bo’lgan holda dunyoga keladi. Bularning barchasi jismoniy xususiyatlarga kiradi. Bulardan tashqari oliy nerv faoliyatining xususiyatlari ham tug’ma utadi. Bu esa fiziologik xususiyat hisoblanadi.
Inson kamolotiga ta’sir etadigan omillardan yana biri bu muhitdir.
Muhit deganda kishiga stixiyali ta’sir etadigan tashqi voqealar komplekti tushuniladi. Bunga tabiiy muhit ijtimoiy muhit, oila muhiti kiradi. SHular bilan birga miromuhit – oila sharoiti ham katta ta’sir kuchiga ega. CHunki bola ko’z ochib ota-onasini, qarindosh urug’ini ko’radi. Bola kamolotida ijtimoiy muhit muhim bo’lib hisoblanadi. CHunki bu yerda ishlab chiqish munosabatlari va ularni tartibga solib turadigan ijtimoiy qonun-qoidalar alohida ta’sir qiladi. Bu xil munosabat natijasida odam bolasi hayotga va mehnatga tayyorlanadi, kerakli tajriba va bilimlarni egallaydi. Inson kamolotida ijtimoiy muhitning ta’siri turli tarixiy davrda turlicha bo’ladi turli sotsial guruhlarga ham turlicha ta’sir etadi.
SHunday ekan, hozirgi zamon muhitga, uning inson bo’lib rivojlanishidagi ta’sirining roliga alohida e’tibor beradi. Tarbiya muhit kabi inson kamolotiga ta’sir etuvchi tashqi omillardan hisoblanadi. Uning farqli tomoni va xususiyati shundaki, tarbiya aniq maqsadni ko’zlab, sistemali ravishda insonda ijobiy fazilatlarni tarkib toptirish yo’lida tarbiyachining rahbarligida amalga oshirib boriladi.