Jas ayirmashiliq ped psix uzb

belgilanadi”, deb tushunadilar va talqin etadilar. Maktabni tugallash vaqtiga kelib
juda kup o`smirlar axloqiy jihatdan shakllangan va ma`lum axloq normalari qat`iylashgaN 
xususiyatlariga ega bO`ladilar. 
O`spirinlarda axloqiy dunyoqarash bilan bir qatorda ijtimoiy, siyosiy, iqtIsodiy, ilmiy, madaniy, diniy 
va boshqa sohalar buyicha ma`lum biR qarashlar vujudga keladi. Juda ko`p yillardan beri uspirinlarni
yaxshilik va yomonlik, xaqiqat va noqonuniylik, axloqiyliK va aXloqsIzlik masaLalari
tashvishlantirib keladi. Hozirgi davr O`spirinlari har bir narsaga ishonuvchan yoki salbiy 
munosabatlarga xos bulmay, balki hayotga real, aqliy, amaliy qaraYdigan, ko`proq erkin
va mustaqil bo`lishga intiluvchi yoshlardir.
O`spirinlar ongli ravishda egallaNgan axloq normalari asosida o@z xarakatlarini yo`lga solishga 
intiladilar. Bu esa, avvalo o`spirinning o`zini Anglashining o`sishida namoyon bo`ladi. o`zini anglash 
murakkab psixologik struktura bo`lib, quyIdagilarni o`z ichiga oladi. 

---

53 
- birinchidan bolAda tashqi olamdagi predmet ta@siridan Paydo bo`lgan sezgilari o`z tanasi bilan 
farQ qila boshlaganda vujudga keladi; 
- ikkinchidan, o`zining shaxsiy "Men” ligini aktiv faoliyati asosida anglashi; 
- uchinchidan, o`Zining psixik xuSusiyati va xislatlarini anglashi; 
- to`rtincHidan, ijtimoiy, axloqiy o`z-o`ziga baxo berishning ma`lum sistemasini anglashi. Mana shu 
elementlarniNg barchasi bir-biri bilan funktsional va genetik bog`langandir. Lekin, bularning hammasi
sizga ma`lumki, bir vaqtning o`ziDa shakllanmaydi. Bolaning “men”ligini anglashi taxmIni 3 yosHda 
paydo bo@ladi, bunda bola shaxsiy olmoshni ishlata boshlaydi. Masalan: men, meniki, meNdan va 
hOkazo, o`zining psixik sIfatlarini Anglash va o`z-o`ziga berisH o`spirinlik yoshida, borgan sari 
ko@proq ahamiyat kasb eta boshlaydi. 
O`spirinlar har joyda o`zini ko`rsatIsh xususiyatiga ega bo`lgan usMIrlik vAqtidayoq, o`zlarining
shaxsiy xususiyatlarini ko`zata boshlaydilar. Ya`ni o`zlarining tashqi qiYofalariga tanqidiy qaray 
boshlaydiLar: bo`yining pastligi yoki aksinchasi, semizlik, yuzidagi xusunbo`zarlar yigit va qizlarni
bezovtalantiradi, ular iztirob Chekadilar. Kech etiladigan ug`il va qizlar yashirin kechinmalar 
keechiradilar. Kishining o`z obrazi - bu o`spirinlikning o`zini anglashi ancha mUhim 
komponEnt bo`lib hisoblanaDi. 
O`Spirinlikda o`z shaxsiy xislatlariga baho berish kuchayadi uspirin ham usmir singari o`z qaDr-
qimmatini, uniNg nimalarni qilisHga arzishi Va nimalarga qodir ekanligani Benihoya bilgisi keladi. 
O`ziga baho berish iKkita usulda bo`ladi. 
I.Kishi o`zI qo`Lga kiritgan YUtuqlArI natijasi biLan bahoLayDi. Masalan: bola qiyin vAziyatDa 
o`zini yo`qotmayDi yoki yosh bolani yong`inDan qutqazDi - “Men qo`rqoq emasman” deYdi. Ma`lum 
qiyin Topshiriqni bajAradi. “Men qobiLiyatliman - deydi, AXloqga oid bunday xatti-xara{atlar, 
uspirinning o`z qAt`iyligini sinashi hamdir. 
II. Ijtimoiy tAqqoslash, ya`Ni o`zi haqidagi boshqa ishlarni Fikrlarni solIshtirishdan iboratdir. 
Masalan o`quvchilar Tomonidan “mardlIk deb ma`qullangan xatti 
harakatni o`qituvchi “qalbaki o`rtoqlik” deb ataydi. Bunda bolalAr o`z xaTTi-harakatlari tug`Risida 
uylab, bosh qotira boshlayDilar. Shaxsiy “men” obrazi, jUda murakkabdir. Hatto kattalarning o`zini 
anglashi qarama-qarShIliklardan holi emAs. O`spirinlarda yanada kuchliRoq bo@ladi. Ba`zi uspirinlaR 
o`zini ko`zatish uchun kundalik daftarlar to`tAdi. Bu hoLat qiZlarda eRtArOk, va ko`proq uchraydi. 
Bu holat shunchaki usishni bildirib qolmasdan, balKi shaxsda mOhiyat JihatiDan tubdAn boshqacha 
tarzda o@z shaxsiyatining ma`naviy-ruhiy fazIlatlarini, ijtimoiy turmush tarzi, maqsad va vaZifalarini 
anglashi, ularni oqilona baholash zaruratini aks ettiradI. Undagi o`z-o`zini anglash, turmush
yashash, 
o`qish, 
mehnat 
va 
sport 
FaOliyatlari 
tArzi 
bilaN 
namoyon bo`ladi. 
O`quv 
muassasa, Mikrom uhitidagi oDatlanmaGan vAziyat, shaxSlararo munosabatlar va muomala 
kO`lamining kenGAyiShi o`ziga xos topologik aqliy, axloqiy, irodaviy, hissiy xUsusiyatlarini oqilona 
baholash, qo`yilayotgan talablarga javob berish tariqasida yondashish, o`z-o`zIni anglashini 
jaDallashtiradi. 
o`spirin 
O@quvchilarining 
o`z-o`zIni 
anglashga 
aloQador 
o`ziga 
xos 
xususiyatlari mavJud. Ular dastavvAl o`zlarining kuchli va zaif jixatLarini, yutuq va kAmchIliklarini 
aniqroK baholash imkoniyatiga ega bo`lAdilar. 
O`spirin o`quvchining o`smirlik davridagi boladan o`zgacharoq yana Bir xususiyaTi - bu, MUrakkab 
shaxslararo munosabatlarda aKs etuvchi burch, vijdon hissini anGlash, o`z qaDr-qimmatani e`zozlashI, 
Sezish va fahmlashga ko`proq moyilligidir. O`spirin o`qUvchida o`zini anglasHi negizida o@zini 
taRbiYalash istagi tug`iladI. Natijada unda o`z-o`zidi tarbiyalash vositalarini saralash, ularni kundaliK 
turmushga tadbiq qilib ko`risH ehtiyoji vujudga keladi. Lekin, o`z-o`zini tArbiyalash jarayoni o`spirin 
ruhiyatidagi mavjud nuqsonlarga barham berish. ijobiy xislatlarni shakllantirish bilan kifoYalanib 
qolmasdan, balki voyaga etgan kishilarga xos ko`pqirrali Umumlashgan idealga mos raVishda tarkib 

---

54 
toptirishga yo`naltirilgaN bo`laDi. O`quvchilar o`zida shaxsning eng qimmatli fazilatlarini, o`quv va 
mehnat malakalarini ongli, rejali, tartibli, izchIl va muntazam Ravishda EGallab borishgA, shaxsning
yana bir faziLatlari va xislatlarini hosil qilishga harAkAt qiladilar; O`z-o`zini tarbiyalash 
muamMolarini, yaxlit ma`naviy-ruxiy qiyofalAsh shakllantirishGa intiladilar. O@spirin o`quvchilarning 
o`z-o`zIni tarbiyalash jarayoni. O`qUv muassasA, jamoat tashkilotlari, pedagoglar jamoasiniNg ta`siri 
doirasida bulmog`i sHArt. Toki o`z-o`zini tarbiyaLAsHNing, takoMillashtirishi jamoada 
munosib o`rin egallAsHga, ijtimoiy burchni anglash, foydalI mehnatga jalb etish ishiga xizmat qilsin. 
O`z-o`zini tarbiyalash to`g`ri, izga solib yuborish uchun uyg`un Birlikni tashkil etgan tarbiyaviy chora-
tadbirlar majmuasi tarzida TA`siR jamoa majburiyati, o`zaro yordam va nazorat qilish, o`zaro va 
tanqiD 
qilish 
kaBilar 
maqsadga 
muvofIqdir. 
IjtimoIy

---

55 
turmushda uchrayDigan ba`zi bir yaramas yurish-Turish ko`RishmlariGa, iLlatlarigA, sarqitlariga 
qaqshatkich zarba berish, ularning ta`siri yigit va qizlarni asrash, yot tashviqot mohiyatiga qarshi 
ko`rash olib borish pedagoglar jamoasining bosh vazifasidir. O`spirinlarda balog`atga etganlik tuyg`usi 
takomillashib borib, o`z-o`zini qaror toptirish, o`z ma`naviy qiyofasini ifodalash tuyg`usi o`sib 
o`tadi. Bu narsa ularning alohida shaxs ekanligini tan olishga intilishida o`z ifodasini topadi. Buning 
uchun ayrim yoshlar turli modalarga mayl qo`yish, tasviriy sanoatga, musiqaga, kasb-hunarga,
tabiatga, maftunkor qiziqishlarini namoyish qilishga harakat, qiladilar, o`quv va mehnat jamoalari
ta`sirida matonat, jasurlik, sabr-toqat, kamtarlik, intizomlilik, alollik kabi insoniy fazilatlar 
takomillashadi. Xudbinlik, loqayddik, munofiqlik, laganbardorlik, dangasalik, qo`rqoqlik, g`ayirlik
singari illatlarning barham topishi tezlashadi. 
O`spirinlar shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat tashkilotlarining rol`i alohida ahamiyat kasb 
etadi. Ularda faollik, tashabbuskorlik, mustaqillik, qat`iyatlik, mas`uliyatlik, o`z harakatlarini tanqidiy 
baholash singari fazilatlari barqaror xususiyat kasb etib boradi. O`spirin yigit va qizlarning 
jamoatchilikda faol ishtirok etish orqali muayyan tashkilotchilik qobiliyati namoyon bo`ladi. O`zining 
kimligi, qandayligi, qobiliyatlari, o`zini nimaga hurmat qilishini aniqlashga intiladirlar. Dust va 
dushmanlarining kimligi, o`z istaklari, o`zini va tevarak-atrofni, olamni yaxshi bilishi uchun nima qilish
kerakligini anglashga harakat qiladi. Ma`lumki, o`spirinlarning hamma savollari anglangan bo`lmaydi. 
Ba`zan o`spirinlar o`zlaridan hech qanoatlanmaydigan, o`z oldilariga haddan tashqari kup vazifalar 
qo`yadigan, Lekin uning uddasidan chiqa olmaydigan bo`ladi. Mana bo`lardan ko`rinib turibdiki, 
o`spirinlar o`z-o`zini analiz qilish teranligi va yuksak talablarni bajarish kerakligini o`zida aks ettira
boradi. Bu esa uspirinlarning kelgusi yutuqlari shartlaridan biridir. 
O`z-o`zini hurmatlash va uning xususiyatlari quyidagilardan ibdrat, Demak, yuqorida ko`rsatib 
o`tilganidek, shaxsning erta o`spirinlikdagi eng muhim xislatlaridan biri o`z-o`zini, hurmatlash, o`z-
o`ziga baho berish hamda o`zviy shaxs deb tan olish yoki olmaslik darajasidir. O`spirinlar o`zlarida 
shaxsning muayyan kompleks sifatlarini hosil qilishga intiladilar. O`z-o`zini tarbiyalash masalalarida bir 
butun ma`naviy psixologik qiyofasini shakllantirish masalasi qiziqtiradi. Bunda shaxs ideali va 
na`munaning mavjudligi katta ahamiyatg`a ega. Masalan; ug`il bolalar, qahramonlik, yaxshi ota, 
o`qituvchi, vrach yoki badiiy asar haqida kinofil`mdagi obrazlarni o`zlariga ideal deb bilsalar; qizlarimiz 
mehnatkash ayol, jozibali jamoat arbobi, nazokatli uy bekasi yoki ilmiy xodim va hokazo. O`zaro 
munosabat va emotsional hayot o`z mavqeini belgilashning murakkab muammolarini uspirinlar o`zi hal 
qila olmaydi. Bu masalani uspirinning ota-onasi, o`z tenpqurlari, o`qituvchilar ishtarokida ularning 
qullab-quvvatlashida hal qila oladi.