Jas ayirmashiliq ped psix uzb

kuchlari” va “tugma mayllar”i psixik rivojlanishning etakchi omili qilib ko`rsatib, muhitning, ta`lim-
tarbiyaning ta`siri - ikkinchi darajalidir deb aytadi. 
Avstraliyalik psixolog K.Byuler bolalarning faqat aqliy taraqqiyotini emas, balki axloqiy rivojlanishi 
ham nasliy tomondan belgilangandir, deb ta`kidlaydi. 
Amerikalik pedagog va psixolog Dj.D`yui-inson tabiatini o`zgartirib bo`lmaydi, odam irsiyat 
vositasida hosil qilgan ehtiyojlari va psixik xususiyatlari bilan tug`iladi. Bu ehtiyojlar va psixik 

---

9 
xususiyatlar tarbiya jarayonida namoyon bo`lib, ba`zida o`zgarishi, tarbiyaning esa miqdorini belgilab 
beruvchi mezondir, deb hisoblaydi. 
Venalik vrach-psixolog 3. Frey mazkur oqim namoyandasi sifatada shaxsning faolligani, uni harakatta 
keltiruvchi kuchlarni quyidagi tarzda tushuntirishga intiladi. Odam o`zining qadimiy hayvon tariqasidagi 
avaod-ajdodlaridan nasliy yo`l bilan utgan instinktiv mayllarning namoyon bo`layotgani tufayli faoldi. 
Z.Freydning fikriga ko`ra, instinktiv mayllar asosan jinsiy instinktlar shaklida namoyon bo`ladi. 
Z.Freyd, shaxsning faolligini dastavval jinsiy mayllar bilan boglaydi. Biroq instanktiv mayllar jamiyatda 
xuddi xayvonot olamidagidek erkin namoyon bo`lavermaydi. Jamiyatdagi jamoa hayoti odamni, undagi 
mavjud instinktiv mayllarni (`ni, jinsiy mayllarni) juda ko`p jihatdan cheklab qo`yadi. Oqibatda odam 
o`zining ko`p instinktlari va mayllarini bosishga, tormozlashga majbur bo`ladi. Uning ta`limotiga ko`ra, 
tormozlangan instinkt va mayllar yo`kolib ketmaydi, balki bizga noma`lum bo`lgan ongsizlik darajasiga 
o`tkazilib yuboriladi. Ongsizlik darajasidagi bunday instinktlar va mayllar har turli “komplekstiv 
birlashadilar, go`yo inson shaxsi faolligining haqiqiy sababi ayni shu “Komplekslar”ni namoyon 
bo`lishidir. Z.Freydning ta`limotidan uning ochiqdan-ochiq biologizatorlik targ`ibotchisi ekanligini, 
inson shaxsining faolligini jinsiy mayllardan iborat ekanligi haqidagi nazariyasi Ilmiy asosga ega 
emasligini e`tirof etish mumkin. 
Bunday ta`limotlardan, xususan din homiylari keng foydalanib, insonning taqdiri ana shu ilmlar bilan 
chambarchas bog`liqdir, deb ta`kidlashadi. 
Inson shaxsining tarkib topishini o`rganish davomida yuzaga kelgan yana bir ta`limot- sotsiogenetik 
kontseptsiya qobiliyatlarning taraqqiyotini, faqat, tevarak-atrofdagi muhitning ta`siri bilan tushuntiradi. 
Bu yo`nalish o`z zamonasi uchun ilg`or hisoblangan XVIII asr frantso`z olimi K.Gel`vetsiy ta`limotidan 
boshlangan. K.Gel`vetsiyning ta`limotiga ko`ra, barcha odamlar aqliy va axloqiy rivojlanishi uchun 
tutilishdanoq mutlaqo bir xil tabiiy imkoniyatga ega bo`ladilar, shuning uchun odamlarning psixik 
xususiyatlaridagi farq, faqatgina muhit va tarbiyaning turlicha ta`sir qilishi bilan vujudga keladi, deb 
tushuntiriladi. Bu nazariya odamlarning psixik, ruhiy, oqibatda ijtimoiy tengsizligi ularning tula 
xususiyatlari degan taglimotga qarshi qaratilgan edi. Bu nazariyaning xorijiy mamlakatlardagi hozirgi 
turli namoyandalari psixikaning rivojlanishida ijtimoiy muhitning g`oyat darajada muhim rol`i borligini 
e`tirof etadilar. 
Inson shaxsining tarkib topishini o`rganish davomida yuzaga kelgan sotsiogenetik kontseptsiya fanda 
eksperimentlarning rivojlanishi bilan bog`liqdir. Ma`lumki, XVII asrning ohiri va XUSh asrning 
"boshlarida tabiiy fanlar jadal sur`atlar bilan rivojlana boshladi, o`sha paytda hammaning diqqat-e`tibori 
mu`jizakor tajribaga qaratilgan edi. Bu xodisa inson shaxsining tarkib topishi masalasiga ham ta`sir 
kilmay qolmadi. 
„Sotsiogenetik kontseptsiya namoyandalari insonning butun taraqqiyoti, shu jumladan, shaxsiy 
xususiyatlarning tarkib topishi, asosan, tajribaga bog`liqdir. Bu nazariyada shaxsda ruy beradigan 
o`zgarishlarni jamiyatning to`zilishi
;
ijtimoiylashish usullari, atrofidagi odamlar bilan o`zaro munosabat 
vositalari asosida tushuntiriladi. Bu ta`limotta ko`ra inson biologik tur sifatida tug`ilib, hayotdagi 
ijtimoiy shart-sharoitlarning bevosita ta`siri ostida shaxsga aylanadi. 
Chunonchi, angaliyalik olim Djon Lokk dunyoga kelgan yangi chaqaloq bolaning ruhini “top-toza