Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Maqsadning umumiyligi jismoniy tarbiya tizimining asosiy qonuniyatlaridan biridir. 
Ko‘rsatilgan maqsad va sharoitlarga javoban uni amalga oshirishda shuullanuvchilarning yoshi, soligi, jismoniy
tayyorgarligi, shuullaniladigan kasbi xisobiga olinadi va jismoniy tarbiyada konkret vazifalar xal qilinadi:
a) odam organizmining forma funksiyasini garmonik rivojlantirish, jismoniy qobiliyatini xar tomonlama
kamolga yetkazish, soligini mustaxkamlash va jamiyat aozosini uzoq umr ko‘rishini taominlashga yo‘nalish berish;
b) xayotiy zaruriy xarakat malakalarini va ko‘nikma-larini, kundalik turmushda kerak bo‘ladigan jismoniy
mada-niyatga molik maxsus bilimlarni shakllantirish;
v) xar tomonlama jisman rivojlantirish uchun jismo-niy sifatlarni tarbiyalash;
Inson jismoniy tarbiyasi maqsad va vazifasi uning boshqa tarbiya jarayonlari bilan boliqligi shundagina
muvofiq deb tushuniladiki, bu muvofiqlik oboektiv xarakterda bo‘ladi va jismoniy tarbiya jarayoniga qonuniy
yo‘nalish beradi. Jismoniy tarbiya jarayonida tarbiyaning boshqa soxalari-dagidek maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat,
rejalashtirilgan natijaga xar doim xam to‘ri kela olmasligi isbotlangan. Jismoniy tarbiyada tarbiya natijasini yosh
sportchi yoki fizkulpturachi trenirovkasiga rejalashtirilgan jismoniy mashqlar uning organizmiga qanday taosir
qilayotganligini xisobga olishni taqazo qiladi, qisqa va tor yo‘nalishdagi sport trenirovkalarining natijasiga eotibor
bersak, shuni ko‘ra-mizki, yuqori natijalarga erishish maolum davr ichida bo‘lib, oldingilari unutilsa, trenirovka
mashulotlari keyinchalik o‘zini oqlamaydi. Bu esa xar tomonlama garmonik rivojlanishga xalal beradi va sport
yutuqlarini yo‘qqa chiqaradi.
Shuning uchun pedagog va trener oldida uzoqni ko‘ra bilish, bashorat qila olish talabi ko‘ndalang bo‘ladi. Bu
vazifani xal qilish esa o‘qimishli, o‘z ishini biladigan, sevadigan mutaxassislar tayyorlash tizimida amalga oshirilishi
lozim. Shunga ko‘ra maqsad va vazifalarni ijobiy xal qilishga qodir, bolalik choidan jismonan solom, maonaviyatini
uyun qilib tarbiyalashni ular o‘zlarining asosiy burchlari deb bilishlari kerak.
Navqiron, o‘zligimizni endigina eotirof etayotgan mamlakatimiz turli toifadagi davlat va nodavlat sport
jamiyatlari, fizkulptura xavasmandlari uyushmalari orqali yagona jismoniy tarbiya tizimini tuzishga eotiborni kuchay-
tirib, tizimda maonaviy boylik, jismoniy barkamollik, xalqchilik va uning ilmiylik xususiyatlarini mujassam-
lashtirmoqda.
Sharq mutafakkirlari maonaviy boy, jisman barkamol, komil inson masalasiga azal-azaldan aloxida eotibor
berganlar. Komillik fazilatlaridan eng ului tanning inson jismining, barkamolligidadir deyiladi. Insonning matonati,
diyonati, riyozati, qanoati, ilmi, sabri, intizomi, nafsi, vijdoni, xaqqoniyligi, nazari, ibrati, iffati, xayosi, idroki,
zakovati, iqtisodi, itoati, xaqshunosligi, avf eta olishi, vatanni sevishi kabi ijobiy xislatlari (A. Avloniy “Turki guliston
yoxud axloq” Toshkent “O‘qituvchi” 1992. 13-bet)ga faqat solom jism, tani-sixatlilik orqali erishiladi deb qaralgan.
Mamlakatimiz jismoniy tarbiya tizimini xalqchilligi deganda, biz milliy o‘yinlar tarzida xalq ommasi orasida
keng tarqalgan jismoniy mashqlar, milliy sport turlari, ommaviy sport, olimpiadalar dasturidan o‘rin olgan “katta
sport” bilan ko‘p millatli respublikamiz xalqlarini shuullanish imko-niyati borligi tushuniladi.
Ilmiyligi shundaki, jismoniy tarbiya soxasi bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarining keng tarqalganligi va uni
amaliyot bilan bolab olib borilayotganligi, jismoniy tarbiya naza-riyasi va amaliyotining ilmiy fanlari xisoblangan
pedagogika, psixbologiya, anatomiya, fiziologiya, biomexanika, sport metro-logiyasi, sport tibbiyoti, davolash
fizkulpturasining va boshqa-larga tayanganligi, ularning ilmiy yutuqlari? xalqimiz xayotiy extiyojini qondirishga
yo‘naltirilgan. Jismoniy tarbiya tizi-mi bir-biri bilan uzviy boliq bo‘lgan zvenolarga bo‘linib, xozirgi kunda xam
tarbiya jarayonining turli dasturlarining bajarilishi shu zvenolarda amalga oshirilmoqda:
a) maktabgacha taolim (davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya bolalar muassasalari) zvenosi;
b) maktab yoshidagilar jismoniy tarbiyasi (umumiy o‘rta taolim I-IX sinflar) zvenosi;
v) o‘rta maxsus, kasb-xunar taolimi (akademik litseylar, kasb-xunar kolledjlari) zvenosi;
g) oliy taolim zvenosi;
d) armiya zvenosi;

ye) oliy taolim va armiyadan so‘ngi xavasmandlik asosidagi jismoniy tarbiya zvenosi;

Jismoniy tarbiya tizimi o‘zida quydagi asosiy element-larni birlashtiradi:
a) jismoniy tarbiyaning maqsadi, vazifalari va prin-siplarining maqsadga muvofiqligi;
b) jismoniy tarbiya tizimida qo‘llaniladigan vositalar – gimnastika, o‘yinlar, sport, turizm va boshqalar tipidagi
jismoniy mashqlar;
v) turli shakldagi pedagogik jarayon mobaynida qo‘llani-ladigan usuliyat (taolim jarayoni, usuliyatlari, sport
trenirov-kasi va mustaqil mashulotlarida foydalaniladigan)lar;
g) jismoniy tarbiya maqsadida kishilarni uyushtirish shakllari;
d) jismoniy tarbiya mazmuni va natijalarida ifoda-langan jamiyat va davlat talablari (normalar va dasturlar).
Jismoniy tarbiya tizimining taxlili masalalariga oid nazariy material rus olimlari A.D. Novikov, L.P. Matveev,
G.D. Xarabugi va qator boshqa mualliflarning darsliklarida to‘la yoritilgan.
Jismoniy tarbiya jarayonining nazariy, uslubiy amaliyo-tining umumiyligi jismoniy tarbiya tizimining negizini
tashkil qiladi. Millatimizning bu soxadagi merosini o‘rganish fanimizning asosiy vazifasidir. Jaxongirlarni yuzaga

---

chiqargan yurtimizning elat va xalqlari jismoniy madaniyati tarixiy manbaalarda o‘z o‘rnini olganligiga ishonchimiz

komil.
Shu o‘rinda P.F. Lesgaft va uning shogirdi V.V. Gorinevskiylar sobiq sho‘rolar jismoniy tarbiya tizimining
asoschilari deb tan olinganligi jismoniy tarbiya nazariya-sining rivojlanishida munosib xissa qo‘shgan olimlar sifa-tida
jaxon jismoniy madaniyati fani namoyandalari qatoridan o‘rin olganliklarini eotirof etish lozim.
P.F. Lesgaft (1837-1909) biolog, anatom, pedagog va katta jamoatchi sifatida inson shaxsning intelektual
rivojlanishi uchun uning yashagan ijtimoiy muxiti va tarbiyasi rol o‘ynashini ilmiy jixatdan asoslab berdi. Lesgaft
tomonidan ishlangan “Maktab yoshidagi bolalarda jismoniy bilimlar” tizimi xozirgi kunda xam o‘z ilmiy axamiyatini
yo‘qotgani yo‘q.
Chor Rossiyasining jismoniy tarbiyaga munosabati yaxshi emas edi. “Maktablar bizda bolalarga butunlay
jismoniy bilimlar bermayapti. Bu ishga raxbarlikni bizning ishga aloqasi yo‘qlarga berib qo‘yilgan, ular jismoniy
madaniyatni soxta tushunchalar orqali tasavvur qiladi, yoki bo‘lmasa, qaysidir chet el maktabini bitirib kelgandan
eshitganlarigina biladi. Shuning uchun ular bola jismoniy tarbiyasiga eoti-borsizdirlar”, - deb yozgan edi P.F. Lesgaft.
V.V. Gorinevskiy (1857-1937) o‘zining tibbiy-pedagogik faoliyatida Lesgaft fikrlarini rivojlantirib sobiq
sho‘rolar tuzumi jismoniy tarbiya tizimini rivojlanishiga katta xissa qo‘shdi. U jismoniy mashqlar bilan
shuullanuvchilar ustida o‘tkazishni tadqiqot nazoratini qilishning ilmiy uslubiy kompleksini yaratdi. P.F. Lesgaft va
uning shogirdi V.V. Gorinevskiylarning ilmiy merosinining qimmati shundaki, ularning jismoniy bilimlar va jismoniy
tarbiya xaqidagi ilmiy fikrlari amaliy va jamoatchilik tajribasi asosiga tayanganligidadir.