Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

7.1. Chaqqonlik va uni tarbiyalash usuliyati 

Xarakatlarning koordinatsiyaviy murakkabligi chaqqon-likning birinchi o‘lchovidir. Agar xarakatning fazo,
vaqt, kuch xarakteristikalari xarakat vazifasiga mos bo‘lsa, xarakat yetarli darajada aniq bo‘ladi, xarakat vazifalari
xarakatning aniqligi tushunchasini keltirib chiqaradi. Xarakatning aniq-ligi chaqqonlikning ikkinchi o‘lchovidir.
Xayotda va sportda duch kelishi mumkin bo‘lgan barcha xarakatlarni ikki guruxga ajratamiz.
1. Nisbatan stereotip xarakatlar.
2. Nosteriotip xarakatlar.
yengil atletika yo‘lkasida, tekis joyda yugurishlar, uloq-tirish va sakrashlar, gimnastika mashqlari, birinchi
gurux xarakatlariga, sport o‘yinlari, yakkama-yakka olishuv, slalom, kross va shu kabilar ikkinchi guruxga kiritiladi.
Stereotip xarakatlardagi aniqlik, kishi bu xarakatlarni bajarishning qanchalik uzoq mashq qilganligiga, va uni
texnikasini o‘zlash-tirganligiga boliq. Agar inson to‘ridan-to‘ri, tayyorgar-liksiz yangi xarakatlarni birdaniga bajara

---

boshlasa, xarakatni o‘zlashtirib olishi uchun vaqtni turlicha sarflanishiga qarab chaqqonlikka baxo beriladi. Shuning

uchun yangi xarakatni o‘zlashtirib olishga ketgan vaqt shuullanuvchida chaqqonlik sifatining ko‘rsatkichlaridan
biridir.
Yuqorida aytganlrni xisobga olib, birinchidan chaqqon-likni yangi xarakatlarni tezda o‘zlashtirib olish
qobiliyati (tez o‘rganish qobiliyati), ikkinchidan, xarakat faoliyatini to‘satdan o‘zgarayotgan sharoit talablariga
muvofiq tezda qayta moslash deb tushunish to‘ri bo‘ladi. Bu taorifimizdan ko‘rinib turibdiki, chaqqonlik – bu 
baxolash uchun yagona o‘lchovga (kriteriyga) ega bo‘lmagan murakkab kompleksli fazilatdir. Xar bir muayyan xolda,
sharoitga qarab u yoki bu kriteriyni tanlab oladilar. Chaqqonlik anchagina xususiy fazilatdir. Sport o‘yinlarida chaqqon
bo‘lib, gimnastikada unchalik chaqqonlik ko‘rsata olmaslik mumkin. Chaqqonlikning xayotiy muxim xarakat sifati
tarzida namoyon bo‘lishi gavdaning nisbatan kam xarakatda bo‘lgani xolda, qo‘llar bilan moxirona xarakat qilishda
qo‘l chaqqonligini namoyon bo‘lishi (ajratuvchi, slesarlik, uymakor-lik, duradgorlik, stanokda ishlash, kosiblik va
boshqalarda) ko‘zga tashlanadi. Xar qanday xarakat qanchalar yangi bo‘lib tuyulmasin, doimo koordinatsiyaviy
bolanishlar asosida baja-riladi.
Sxema tarzida xar qanday individ yangidan-yangi xarakat-larning barchasini oldindan o‘zlashtirgan tajribalari
zaxirasi asosida o‘zlashtiradi va mustaxkamlangan, oyat ko‘p elementar koordinatsiyaviy bo‘lak chalarning yiinini
tuzadi. Kishida xarakatlar koordinatsiyalarining zaxirasi, xarakat ko‘nikmalari zamini qanchalik ko‘p bo‘lsa, u yangi
xarakatlarni shuncha tez o‘zlashtirib oladi. Unda chaqqonlik darajasi aytarli yuqori bo‘ladi. Chaqqonlikning
namoyonlik darajasi analiza-torlar faoliyatiga, jumladan, xarakat analizatorlarining faoliyatiga boliqdir. Individning
xarakatlarni aniq taxlil etish qobiliyati qanchalik rivojlangan bo‘lsa, yangi xarakat-larni tez egallab, ularni qayta
o‘zlashtirish, yangilash imko-niyatlari shunchalik yuqori bo‘ladi. Sport bilan endigina shuullana boshlagan kishilardi
xarakat tuyusi (kinesteziya) ko‘rsatkich-lari zaxirasiga tayanib o‘rgatish (o‘qitish) jarayoni yo‘lga qo‘yiladi.
Boshqacha qilib aytsak, shuullanayotganlarda o‘z xara-katlarini aniq sezish va idrok qilish qobiliyatlari qanchalik
yaxshi bo‘lsa, yangi xarakatlarni ular shunchalik tez o‘zlashti-radilar. Chaqqonlik markaziy nerv sistemasining
plastikli-giga xam boliq va uning darajasi shu bilan aniqlanadi. Chaqqonlik, psixologiya nuqtai nazaridan, o‘z
xarakatlarini va tevarak-atrofidagi xarakatni ijro etish, sharoitni idrok etish qobiliyati qanchalik ekanligiga,
shuningdek, shuullanuv-chining tashabbuskorligiga boliq. Bu xarakat sifati murakkab xarakat reaksiyalarining tezligi
va aniqligini namoyon qilish-da juda muxim rolp o‘ynaydi.