Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

11.1. So‘zdan foydalanish usuliyati 

O‘qituvchi o‘z faoliyatini asosan so‘z yordamida (konst-ruktivlik, tashkilotchilik, izlanuvchanlik orqali) amalga

oshiradi, shuningdek o‘quvchilar bilan o‘zaro muloqat va munosabat o‘rnatadi. So‘z taolim jarayonini faollashtiradi,
aytarli to‘la va aniq tasavvurning shakllantiradi, taolimning vazifasini chuqurroq xis qilish va fikrlashga yordam
beradi. So‘z yordamida o‘qituvchi o‘quv materialidan foydalanadi, uning o‘zlashtirilishi natijasini baxolaydi va taxlil
qiladi, bu bilan o‘quvchini o‘z-o‘zini baxolashga o‘rgatadi. Va nixoyat, so‘z bo‘lmaganda, o‘qituvchi taolimning
barcha jarayoniga xos xolat-larni, o‘quvchining xulqi yurish-turishi va boshqa shu o‘xshash jarayonlarni boshqara
olmagan bo‘lar edi.
Shunday qilib, o‘qituvchi so‘zning ikki funksiyasidan foydalanish imkoniga ega: birinchisi - so‘zning maonosi
orqali o‘qitilayotgan materialning mazmunini ifodalash; ikkinchisi-dan emotsionallik - o‘quvchining xissiyotiga taosir
etishi funksiyalari.
So‘zning maonosi xarakat vazifasini xal qilishda o‘quvchi-lar uchun uni mazmunini tushunarli ifodalaydigan
bo‘lsin. B.A. Ashmarin quyidagi uslubiy tavsiyalarni taklif etadi.
1. So‘z maonosining mazmuni o‘quvchilar xususiyatlari va taolim vazifalariga muvofiqlashgan bo‘lishi; Yangi
xarakat faoliyatini o‘zlashtirishdan avval dastlabki tushuntirishdan foydalanish, bu bilan xarakat faoliyati asosini
anglash va so‘ng xarakat texnikasini detallarini bayon qilish va unga tushunib yetish.
2. So‘zdan foydalangan xolda o‘zlashtiriladigan xarakat faoliyatini foydasini tushuntirish. Masalan, bolalar
tirma-shib chiqishning erkin usulini bir oz bilganliklari sababli, kqpincha koordinatsiya talab qiladigan uch usul bilan
tirmashib chiqishni o‘rganish xoxishi pasayishi yuz beradi. Tushunarli tarzda bu usulning afzalliklari tushunarli
so‘zlab berilsa, o‘zlashtrishga salbiy munosabatni yo‘qqa chiqarish mumkin.
3. So‘zning xarakat faoliyatidagi aloxida xarakatlarning o‘zaro boliqligini aniqlashdagi zarurligi. Ayniqsa,
yo‘llanma beruvchi mashqlarni bajarishda buni yoddan chiqarmaslik lozim. Bunday mashqlar aytarli emotsional
bo‘lmay, ularni o‘zlashti-rilayotgan asosiy xarakat faoliyatlari bilan boliqligini anglash kerakligi talab qilinadi.
4. O‘qituvchining mashq texnikasi asosini tushuntirish-dagi nutqiga katta axamiyat berish, asosiy zo‘riqish
talab qilinadigan daqiqalarini eslatish. Odatda bu maqsadda ko‘rsat-ma aytish tarzidagi ifoda va iboralar (“qo‘llarni”,
“boshni”, “aleop”. va x.k.lar)dan foydalaniladi.
5. So‘z obrazli bo‘lishi kerakligi. Obraz vositasida ifodalash mashqin ko‘rgazmaliligini oshiradi va
o‘quvchilarga faoliyatni ancha tushunarli qiladi. O‘quvchilar bilimlari va xarakat tajribasini xisobga olgan xolda,
o‘qituvchi qo‘yilgan vazifalarni bajarish bilan boliq bo‘lgan kerakli detallarga o‘quvchi diqqatini qaratadi mumkin.
6. O‘quvchilarga xali avtomatlashmagan xolda bajarayotgan xarakatlari xaqida (tuzatishga to‘ri kelib qolgan
paytlardagisi bundan mustasno) gapirish maqsadga muvofiq emas. O‘qituvchi o‘quvchining avtomatlashgan
xarakatlari xaqida gapirsa, o‘quvchi ijro vaqtida xarakatni o‘sha fazalari ustida o‘ylaydi, natijada avtomatlashgan
xarakatlar tarkibida uzilishlar sodir bo‘ladi.
So‘zning emotsionallik xizmati o‘quv va tarbiyaviy vazi-falarni xal etishda muxim axamiyatga ega. Emotsional
jixatdan rango-ranglik so‘zning taosir kuchini oshiradi va maonosini tushunarli qiladi. U o‘qituvchining o‘z faniga,
o‘quvchiga bo‘lgan munosabatini bildiradi, o‘quvchi qiziqishini oshiradi, o‘zining yutuiga ishontiradi qiyinchiliklarni
yengish uchun ishonch tudiradi.
Umumiy pedagogika jarayonida so‘zdan doimo foydala-niladi. Jismoniy tarbiya jarayonida uni qo‘llash o‘ziga
xos mazmuni va uslubiy xususiyatlari bilan ajralib turadi.