Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Chaqqonlik I-IV sinf o‘quvchilarida keyingi sinfdagi-larga nisbatan oson rivojlanadi. Bu nerv jarayonidagi 
qo‘zalish bilan tormozlanishni tez o‘rin almasha olishiga boliq. Bizga maolumki, bu yoshdagilarda nerv almashinuvi 
tez kechadi. Shuning uchun asosiy omil qilib mayda gurux olinadi. Xarakatli o‘yinlardagi bir xil reaksiyalar 
kutilmaganda boshqa bir xili bilan qisqa vaqt ichida o‘rin almashadi. Masalan, «Kun va tun» o‘yini chaqqonlik sifatini 
yaxshi rivojlantiradi. 
O‘smirlarda chaqqonlik boshqa xarakat sifatlariga nisba-tan ancha rivojlangan bo‘ladi. Chunki ularda 
organizmni rivojlanishi suroati o‘ta yuqori, ularga oldingi yoshdagilarga nisbatan oirroq mashqlar tavsiya qilinadi. 
To‘pni iritib oyoqni ko‘tarib uni ostida qarsak qilib ilib olish yoki 360
0
ga aylanib ilish, xilma-xil muvozanat saqlash 
mashqlari, tanish bo‘lgan o‘yinlarning qiyinlashtirilgan variantlari qo‘llani-ladi. Chaqqonlikni tarbiyalashda sport 
o‘yinlarining axamiyati katta. 
Katta yoshdagi maktab o‘quvchilarida ko‘proq gavdani bosh-qarish, to‘siqlardan oshish, tayanish va osilishdek 
oir jismo-niy mashqlar tanlanadi. 
Tezlik. Kichik yoshdagilarda o‘rta yoshdagilarga nisbatan yaxshi rivojlangan bo‘ladi. O‘il bolalarda 8-10 
yoshdan boshlab yaxshi rivojlana boshlaydi. 10 yoshga borganda bu sifatning zaxirasi anchagina yuqori bo‘ladi. Shu 
yillar mobaynida tezlik-ni o‘rtacha ortishining meoyori boshqa yoshdagilarga nisbatan yuqori bo‘ladi. Qizlarda bu 
qobiliyat bolalarnikiga nisbatan ozroqdir. Tezlikni rivojlanishi uchun ularga anchagina jismo-niy mashqlar berish 
kerakki, ularning bosh miya po‘stloq qismida tezlik markazlari paydo bo‘lsin. Tezlikni rivojlan-tirish uchun quyidagi 
mashqlar tavsiya qilinadi. 7-8 yoshdagi-larga ko‘rish, ovoz signallariga o‘z vaqtidayoq keskin javob beradigan, o‘z 
o‘rnini tez topib oladigan xarakatli o‘yinlar, erkin yugurish va xokazolar. 

---

Qaysiki o‘sha o‘yinlarni o‘ynashda tezkorlikka yo‘nalti-rilgan vazifalar qo‘yiladi. 3-4 sinflarda esa 20-40m. 
Maso-fani tez vaqt ichida bosib o‘tish kerak bo‘lgan o‘yinlar tanlanadi. 
O‘smirlarda tezlik kichik yoshdagilarga nisbatan yaxshi rivojlanadi, qizlarda esa uni teskarisi, 12 yoshdan 
boshlab bolalarga nisbatan rivojlanishning qiya chizii pastga tomon ketadi. Sababi ularda organizm yo bosish 
jarayoniga beriladi, egiluvchanlik va moslanuvchanlik nisbatan susayadi. Nerv jara-yonlarining kuchi, taosirchanligi 
ortib ketadi. 14 yoshga kelib tezlikning rivojlanishi aytarli susayadi. Bular uchun tez bajariladigan jismoniy mashqlar 
tanlab olinadi. Tanlangan mashqlar o‘ta yuqori tezlik bilan bajariladigan mashqlar bo‘lishi shart. Lekin tezlik uchun 
mashqlarni xar doim bir maromda, ko‘p marotabalab, takrorlayverish ular organizmida shu tezlik uchun shartli refleks 
xosil bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Unda tezlik rivojlanishi keskin susayadi. 
Shuning uchun mashqni turli xil sharoitda, xilma xil tarzda berish tavsiya qilinadi. Bunga eotiborsizlik tezlik 
refleksini xosil bo‘lishiga, bir xil suroatdagi tezlika namoyon qiladigan xolatni yuzaga keltiradi. Ularga beriladigan 
mashq tezlik-kuch talab qiladigan bo‘lsin. 5-6 sinflarda 6-9 etapli estafetalar tanlanadi. 
Yoshlar va qizlar tezlikni rivojlantiradigan mashqlarga tez moslashadi. Qizlarda tezlik yoshlarnikiga nisbatan 
ancha past rivojlangan bo‘ladi. Ular uchun xarakterli vosita qilib 80-100 metrga yugurish, estafetalardan fodalanish 
lozim.