Jismoniy tarbiya va sport

II. Bob O’zbekistonda voleybolning rivojlanish tarixi

Voleybol sporti shug’ullanuvchilar soni jihatidan nihoyatda keng ommaviylashgan sport turlari qatoriga kiradi. 1996 yil iyul oyida aqsh ning atlanta shahrida bo’lib o’tgan butunjahon kongressida e‟lon qilin-ganidek voleybol jahon miqyosida futboldan keyin ikkinchi o’rinni egallaydi. mazkur o’yinni ilk bor 1895 yilda “ixtiro” qilgan amerikaning massachusets shtati, xoliok shahridagi kollejlardan birining jismoniy tarbiya o’qituvchisi pastor vilyam morgan voleybolni shu darajada omma-viylashib ketishini o’z vaqtida ehtimol hayoliga keltirmagan bo’lsa kerak.

O’zbekistonda voleybol o’yini sport turi sifatida 1920 yillardan so’ng vujudga kelgan bo’lib, qisqa vaqt ichida keskin ommaviylashib ketdi. Ayniqsa, Toshkent shahri, Toshkent viloyati, vodiy viloyatlari, shahar va qishloqlarda voleybol keng tus oldi.
O’tgan davr ichida respublikamiz sharafini himoya qiluvchi “O’qituv-chi”, “Nauka”, “Lokomotiv”, “Spartak”, “ODO”, “Paxtakor”, “Avtomobilist”, “Dinamo” kabi yetakchi voleybol jamoalari turli miqyosdagi musobaqalarda o’z san‟atlarini navbatma-navbat namoyish qilib kelishdi. Vatanimizning erkaklar va ayollar jamoalari 1934 yildan deyarli 1988 yilgacha sobiq ittifoq birinchiliklarida va 1956 yildan to 1986 yilgacha sobiq ittifoq halqlari Spartakiadasida ishtirok etib sovrindorlar pog’onasiga ko’tarilmagan bo’lsada, bir necha bor kuchli oltilikdan joy olishgan. Mana shu davr ichida yetakchi o’zbek voleybolchilari yetishib chiqdi. Bular qatoriga ilk bor sport ustaligiga sazovor bo’lgan G.Xudyakov, G.Bagirov, Y.Simonov,
V.Kucherov, V.Ananich va R.Xusainovlar kiradi. Ayollardan esa L.Velichkova,
M.Katasonova, L.Ishmayeva, L.Rahmanqulova, I.Nazarova, olimpiada chempionlari
V.Duyunova /Galushko/, L.Pavlova, yoshlar o’rtasida Ovrupo chempionlari L.Ishmayeva, L.Suleykana, O.Belova, L.Lepilina, O.Dubyaga hamda erkaklardan
S.Myachinlar O’zbekiston shuhratini halqaro miqyosga ko’tardilar.
Hozirgi kunga kelib o’zbek voleyboli mustaqil yo’nalishda taraqqiy etib bormoqda. 1993 yil iyul oyida Xitoyni Shanxay shahrida o’tkazilgan VII Osiyo chempionatida mustaqil O’zbekiston Respublikasining ayollar jamoasi voleybol tarixida birinchi bor ishtirok etib faxrli 6 o’rinni qo’lga kiritdi.
Shunisi e‟tiborga loyiqki, istiqloldan so’ng o’zbek voleybolining taraqqiyoti yangicha yo’nalishda rivojlanayotgani ko’zga tashlanayotir. Jumla-dan, 1992 yildan boshlab muntazam o’tkazilayotgan O’zbekiston milliy chempionati va o’quv muassasalari o’rtasida o’tkazilayotgan 3 bosqichli (“Umid nihollari”, “Barkamol avlod”, “Universiada”) musobaqalar o’zbek voleybo-lining yanada ommaviylashishiga ta‟sir etmoqda. Mazkur musobaqalarda professionallik asosida tuzilgan jamoalarni ishtirok etishi maqtovga sazovordir. Bularga “Kanop” /Samarqand sh./, “Viktoriya” /Navoiy sh./, “MXSK” /Chirchiq sh./, “Avtomobilchi” /Qo’qon sh./, “Avtomobilist” /Namangan/ va SKIF /Toshkent sh./ jamoalari misol bo’la oladi. Ushbu jamoalar a‟zolari bo’lmish A.Sovich, Sh.Muslimov, I.Vlasov,
A.Popovkin, S.Juravlev, I.Tambiyev /Navoiy/, S.Bannov, A.Serebryannikov,
S.Myachin, A.Ribalkin /Samarqand/, M.Sharipov, V.Domnidi /Qo’qon/, A.Kolesnikov, F.Bavatov, M.Mamatyuk, K.Pak, A.Jirnov /Toshkent/, I.Ermish,
A.Kasimov, R.Knyazev, V.Petrov /Chirchiq/lar katta mahorat ko’rsatishmoqda.
“SKIF”ning ayollar jamoasi voleybochilari P.Kibardina, N.Xodjayeva, YE.Shpachuk, S.Ashurkova va boshqalar ham tahsinga munosibdirlar. Bugungi kunga kelib yangi professional klub va jamoalarning tashkil topishi hamda ularning shakllanishi davom etmoqda. Bular jumlasiga AGMK (Olmaliq), Samarqand Telekom UZI, KESH (Shaxrisabz), Parvoz (Namangan), Nihol (Farg’ona), Dinamo (Andijon) jamoalari kiradi. Albatta barcha sport turlari singari voleybolning ham ommaviyligining kengayishi faqatgina yirik musobaqalarni o’tkazish va ularda ishtirok etayotgan malakali voleybolchilar soni bilan belgilanmaydi. Aksincha, “katta” voleybolni ommaviyligi joylarda – qishloq, shahar, maktab va barcha o’quv yurtlarida shu sport turiga bo’lgan e‟tibor, uni taraqqiy ettirish ishlari bilan o’lchanadi. Afsuski, hozirgi kunda joylarda voleybol bo’yicha o’rinbosarlar tayyorlash ishlari juda sust maromda amalga oshirilmoqda, mutaxassislar qo’nimsizligi, hatto ayrim tuman va qishloqlarda ularni o’ta tanqisligi ko’zga tashlanadi.
Tarixni, ajdodlarimiz merosini bilmay turib bugungi kunga baho berish, kelajak loyihasini chizish va istiqlol binosini qurishga kirishish boshi berk ko’chaga kirib qolish ehtimolidan holi emas. Shuning uchun har bir soxani joylarda vujudga kelishi va rivojlanish tarixini o’rganmay shu soxani bugungi va ertangi istiqbolini ta‟minlash mushkul muammodir. Voleybol jismoniy tarbiya va sport tizimining yirik va mustaqil irmoqlaridan biri hisoblanib, O’zbekiston, uning viloyatlari va tumanlarida o’ziga xos rivojlanish tarixiga ega. Voleybol O’zbekistonda eng ommalashgan sport turlari qatoriga kirsada, respublikamizning barcha mintaqalarida u turli darajada « obro’ – e‟tibor » qozonib kelgan. Toshkent shahri va Toshkent viloyatida, vodiy shahar va qishloqlarida voleybol boshqa viloyat tumanlaridagiga nisbatan samaraliroq « hurmat »ga sazovor bo’lgan. Bunday vaziyatning sabablari deyarli shu viloyatlar tarixiy - ijtimoiy negizlari bilan bog’liq deb taxmin qilinsada, lekin masala chuqur izlanishni, mavzuga oid tarixiy ma‟lumotlarni ilmiy asosda o’rganishni taqazo etadi.
Voleybol O’zbekistonda qachon, qayerda va qanday vaziyatda vujudga kelgani haqida aniq ma‟lumot yo’q. Lekin ayrim taxminlarga qaraganda 1921-24 yillarda voleybol o’yini Qo’qon, Toshkent va Farg’onada vujudga kela boshlagan. O’sha davrning sport veterani K.Lebedevni himoyasiga binoan 1924-25 yillarda ko’pgina yoshlarni doira shaklida joylashib bir-birlariga uzatish o’yinlari tarqala boshladi.
Qiziq, mazkur davrda voleybol bo’yicha qabul qilingan xalqaro musobaqa qoidalari ancha takomillashgan bo’lib, maydoncha 9x18 m, to’p bilan faqat uch marta o’ynash mumkinligi, o’yinchilar tarkibi bir jamoada 6 kishidan iborat bo’lishi, to’rni balandligi 243 sm (erkaklar uchun), hisob 15 ochkoga yetganda o’yinning bir bo’limi yakunlanishi, to’pni o’yinga kiritish – xullas barcha o’yin qoidalari zamonaviy voleybol o’yini qoidalariga o’xshash edi. Shunga qaramay o’zbekistonda voleybol qoidalari 1924-25 yillarda hali ancha sodda bo’lgan. O’sha davrning V.I. Prevoznikov degan sport ixlosmandining aytishicha, 1926 yilda Toshkent shahridagi Chernishevskiy nomli maktab o’qituvchisi Moskvadan musobaqa qoidalari, voleybol turi va to’pini birinchi bor keltirgan. 1927 yilning 26 aprelida esa aynan shu maktabning voleybol to’garagi jamoasi birinchi rasmiy musobaqa tashkil etib, unda u yuksak mahorat ko’rsatdi va musobaqa g’olibi bo’ldi.
Mazkur musobaqa voleybolni ommaviylashishi va shakllanishida katta burilish kashf etdi. 1927 yilning yoz oylaridan birida voleybol bo’yicha Toshkent shahar birinchiligi o’tkazilib, unda 9 ta voleybol jamoasi ishtirok etdi. Chernishevskiy nomli maktab voleybol jamoasi bu musobaqada ham g’oliblikni qo’ldan bermadi.
Voleybolni keng ommaviylasha borishiga KIM stadionida o’tkazilib kelgan musobaqalar katta ta‟sir ko’rsatdi.

1927. 
      yilda Toshkentda 6 ta voleybol maydonchasi mavjud bo’lib, ular Chernishevskiy va KIM nomli maktablarda, Mexanika texnikumida (2 ta),
      

«Metallist» sport to’garagi qoshida va Profintern yozgi sport klubida joylashgan edi.

1927. 
      yilda Toshkentda kuzgi voleybol musobaqalari bo’lib o’tdi unda 10 ta erkaklar va 4 ta ayollar jamoalari qatnashgan edi. 1929 yildan boshlab voleybol bo’yicha Toshkent shaxar birinchiligi muntazam o’tkazila boshladi.
      

1930 yillarda «Dinamo» ko’ngilli sport jamiyatida voleybol jamoa-lari tuzildi. Ilk bor tuzilgan «Dinamo» voleybol jamoasining birinchi murabbiysi B.A. Voronsov o’zbekistonda voleybolning rivojlanishiga salmoqli xissa qo’shdi. Shu bilan bir qatorda malakali mutaxassilarni yetishmasligi, ayniqsa maxalliy millatga mansub yo’riqchi, murabbiy va tashkilotlarni sanoqli bo’lganligi voleybolning uzoq viloyat va qishloq-larda quloch yozishiga halaqit berib keldi.
Mehnatkashlarni, ayniqsa ayollarni ayollarni jismoniy tarbiya va sportga, jumladan, voleybolga jalb qilish maqsadida Toshkent shaxar Kengashi Toshkent Mavze qo’mitasi bilan birgalikda 1929 yil 25 apreldan 15 maygacha respublika miqyosida amaliy haftalik tashkil qilgan edi. Mazkur tadbir sezilarli natijalar berdi. Jumladan, joylarda jismoniy tarbiya va sport, aksariyat voleybol bilan shug’ullanuvchilar soni keskin ortib borishi ko’zga tashlandi. Ko’pgina joylarda voleybol maydonchalari va boshqa sport inshootlari barpo etilishi avj olib bordi. O’quv-trenirovka ishlariga va mutaxassislarning malakasini oshirishga, alohida ahamiyat berildi. 1929 yili 30 sentabrda samarqandda mahalliy millatga mansub bo’lgan yoshlardan iborat jismoniy tarbiya va sport bo’yicha yo’riqchi- tashkilotchilar tayyorlandi.

1933. 
      yilda II O’zbekiston Spartakiadasi o’tkazildi. Erkaklar o’rtasida «Dinamo» va ayollar bahsida o’ztrans jamoalari I o’rinni egalladi.
      
1934. 
      yil o’zbek voleyboli uchun muhim burilish yili bo’lib qoldi. Jumladan, o’zbek voleybolchilari birinchi bor Moskvada sobiq ittifoq birinchiligida ishtirok etdi.
      

Shu yili voleybol birinchi bor O’rta Osiyo va Qozog’iston Spartakiadasi dasturidan o’rin oldi.
Shuni ham ta‟kidlash o’rinliki, o’zbek voleybolini ilk bor ravnaq topishida A.Saakov, G.L.Keshishev, V.X.Shnurov, A.A.Bogachenko, B.A.Voron-sov kabi trenerlarning xizmati alohida ahamiyatga ega.
1938 yilga kelib o’zbekistonda kuchli jamoalarning soni 72 taga yetdi. Bular SAGA «Dinamo», ODO, Qurilish texnikumi, «Lokomotka», O’zTRANS, SazPI
(Toshkent), Farg’ona, Xorazm, Buxoro, Qoraqalpog’iston, Samarqand, Qo’qon va boshqa jamoalardir.

1938. 
      yilning dekbridan boshlab birinchi bor Konstitutsiya kuniga
      

bag’ishlangan an‟anaviy musobaqalar tadbiq etildi.

1938. 
      yilning fevral oyida Toshkentga Moskva «Lokomotiv» jamiya-tining kuchli voleybol jamoalari tashrif buyurishdi. O’tkazilgan musobaqa-larda Toshkentning ayollar terma jamoasi 2:1 hisobi bilan g’alaba qozonishgan bo’lsa, erkaklar jamoasi mag’lub bo’ldi.
      

Voleybolning yanada ommaviylashishiga va voleybolchilarning mahora-tining oshishiga 1939 yilda o’tkazilgan sobiq ittifoq birinchiligining Toshkentda tashkil qilingan Zonal musobaqalari katta asos bo’ldi.
Urushning og’ir yillariga qaramasdan O’rta Osiyo va Qozog’iston Spartakiadasi o’tkazilib, undagi dasturi bo’yicha tashkil etilgan voleybol musobaqalarida O’zbekistonning erkaklar jamoasi birinchi o’rinni, ayollar jamoalari bahsida esa Qozog’iston sportchilari yuqori natijaga erishishdi.

1944. 
      yilda o’tkazilgan navbatdagi O’rta Osiyo va Qozog’iston Spartakiadasida o’zbek voleybolchilari yuqori mahorat namoyish etib, erkaklar va ayollar jamoalari birinchi o’rinni egallashga muyassar bo’lishdi.
      
1945. 
      yildan boshlab jismoniy tarbiya va sport hamda jamoalarni qayta tiklash davri kuchga kira boshladi.
      
1946. 
      yili Toshkent, Andijon, Samarqandda shahar birinchiliklari, shu yil iyun oyida respublika birinchiligi o’tkazilgan bo’lsa, oktabrda Toshkentning «Lokomotiv» jamoasi Odessa shahriga ittifoq birinchili-gida ishtirok etish uchun jo’nadi. Mazkur musobaqada erkaklar va ayollar jamoalari o’z guruhlarida to’rtinchi va uchinchi o’rinlarni egallashdi.
      
1947. 
      yil 1 yanvarda berilgan hisobotlarga ko’ra voleybol bilan muntazam shugullanuvchilarning soni 9278 kishini tashkil etgan. Jumladan kolxozchilar – 3086, sport maktablarida shugullanuvchi bolalar – 2328 kishiga teng bo’lgan edi.
      

Respublika bo’yicha I razryadli voleybolchilar – 6 kishi, II razryadlilar 344 kishini o’z ichiga olgan. Bundan ko’rinib turibdiki, voleybolning ommaviylik darajasi ham, voleybolchilarning mahorat saviyasi ham ko’ngildagidek bo’lmagan.
Jismoniy tarbiya va Sport Qo’mitasining1947 yilgi hisobotida bu ahvol hamda Surhondaryo, Xorazm, Buxoro viloyatlaridagi sanoqli sport inshootlarining, jumladan, voleybol maydonchalarining hechqanday talablarga javob bermasligi qattiq tanqid ostiga olingan edi.

1949. 
      yildan qishloq sportchilariga, jumladan, ishchi voleybolchilar sport harakatini jadallashtirishga katta e‟tibor berildi. Shu yili o’tkazilgan qishloq sportchilarining VII Spartakiadasida ishtirok etgan voleybol jamoalarining umumiy soni 29887 kishiga yetgan edi.
      

Bulardan 1326 kishi institut talabalari bo’lsa, qolganlari ishchilar, kolxozchilar, xizmatchilar va bolalarni tashkil etgan edi.