Jizzax davlat pedagogika instituti tabiiy va aniq fanlarda masofaviy

Amir Temurning bunyodkorlik ishlari.

Samarqand  shahrini  ro‘yi  zamin  sayqali  deb  sharaflanishida,  uning  buyuklar  beshigi,  millat

faxriga  aylanishida,  bu  qadim  yurtda  ilm-fan,  ma’naviyat  va  me’morchilik  ravnaq  topishida

Amir Temurning mehnatlari, zahmatlari beqiyos.

Biroq,  u  davlat  tepasiga  kelgan  vaqtda  azaldan  muhim  siyosiy  markazlardan  biri  bo‘lgan,  bu

qadim  shahar  mo‘g‘ullar  zulmidan  xarobaga  aylangandi.  Samarqandning  muhim  strategik

ahamiyatga ega bo‘lgan manzilligini chuqur anglagan Amir Temur uni o‘z saltanatining poytaxti

qilib tanladi.

Sohibqiron davlatining bosh shahri  har tomonlama poytaxt  talabiga javob bera olishi kerak edi.

Ana  shu  maqsadda  Samarqand  uning  qadimiy  markazi  Afrosiyobdan  janubroqda  butunlay

yangicha  asosda  qurildi.  Uning  bugungi  mahobati,  go‘zalligiga  zamin  yaratuvchi  qurilish  va

obodonchilik ishlari olib borildi.

---

Navqiron  Samarqand  zamon  ruhi  bilan  hamnafas  holda  bunyod  etila  boshlandi.  Atrofi 

mustahkam qal’a devori bilan o‘raldi. Unga Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So‘zangaron 

va  Feruza  kabi  oltita  darvoza  o‘rnatildi.  Shahar  arkida  Temurning  qarorgohi  Ko‘ksaroy  va 

Bo‘stonsaroy  barpo  qilindi.  Ko‘ksaroy  to‘rt  qavatli  bo‘lib,  gumbazlari  va  devorlari  zangori 

koshinlar,  naqshinkor  va  guldor  parchinlar  bilan  qoplangandi.  Unda  toshdan  taxtakursi  — 

Ko‘ktosh qo‘yilgandi. Bulardan tashqari Arkda davlat devonxonasi, qurol-yarog‘  ustaxonasi va 

aslahaxona, zarbxona kabilar barpo etiladi.  

Sohibqiron  Samarqandda  dunyodagi  eng  yirik  me’morchilik  timsollaridan  biri  sanalgan 

Bibixonim jome’ masjidini qurdiradi. Bu bino shu qadar go‘zal bo‘lib, butun Sharqning tengsiz 

imoratlaridan  biri  edi.  Uni  o‘z  ko‘zi  bilan  ko‘rgan  Ispaniya  elchisi  Klavixo  hayajon  bilan 

qo‘yidagilarni yozib qoldirgan: «Bu ulug‘ amir barpo etgan eng yirik inshoot va dunyodagi eng 

katta  masjidlardan  biri  edi.  Uni  saltanatning  turli  viloyatlaridan  keltirilgan  o‘nlab  eng  yaxshi 

me’morlar,  muhandislar,  naqqoshlar  va  g‘isht  teruvchilar  to‘rt  yil  ichida  qurib  bitkazishdi. 

Binoga  yetti  xil  ma’dan  qorishmasidan ishlangan,  zanglamas  va  jarangdor,  tilla  suvi  yuritilgan 

bronza darvoza o‘rnatilgandi».  

Mazkur  inshootning  eng  katta  markaziy  zali  poydevori  qurilishiga  besh  yuz  sangtarosh 

kesib  tayyorlagan  og‘ir  toshlar  fillar  yordamida  yetkazib  berilgan.  Zalning  tepasiga  yerdan  uch 

yuz metrcha balandlikda ulkan — «Samarqand moviy gumbazi» tiklangan.  

Sohibqiron  Samarqandning  bir-biridan  go‘zal  va  betakror  imoratlarini  me’morchiligimizning 

betakror uslublari uyg‘unligida qurdirib, o‘ziga xos yechimlar topilishida bosh bo‘lgan. Demak, 

turli  uslublar  o‘rtasida  integratsiya  yuz  bergan.  Bir  so‘z  bilan  aytganda,  bu  muhtasham  va 

salobatli binolar orqali tom ma’noda madaniyatlararo ko‘prik qo‘yilgan.  

Xorijlik  ba’zi  olimlarning  e’tirof  etishicha,  Amir  Temur  tomonidan  qurilgan  imoratlar 

oradan  necha  yuz  yillar  o‘tsa-da,  dunyoning  eng  go‘zal  inshootlaridan  ustunligi,  betakrorligi 

bilan  ajralib  turadi.  Shuningdek,  ular  keyingi  yuz  yilliklarda  musulmon  dunyosida  bunyod 

etilgan yirik qurilishlarda Amir Temur saltanati me’morchiligi maktabidan andaza olingani, unga 

taqlid etilgani haqida ham yozib qoldirganlar.  

Akademik  Ibrohim  Mo‘minov  Sohibqironning  yaratuvchilik  mahoratini  yuksak  baholab 

shunday  yozgan:  «Temur  Samarqanddagi  ahvolni  butunlay  o‘zgartirib  yubordi.  U  Ko‘ksaroy, 

Bibixonim masjidi, Shohizinda hamda shahar atrofida «Bog‘i Chinor», «Bog‘i Shamol», «Bog‘i 

Dilkusho», «Bog‘i Behisht», «Bog‘i Nav» kabi bog‘ va saroylar yaratdi. Yo‘llar qurib, Qo‘qon-

Zarafshon  daryolari,  keyinchalik  Amudaryo  va  Sirdaryoga  ko‘prik  qurildi,  Toshkent  atrofiga 

kanallar, jumladan, Sirdaryodan Ohangaronga ham kanal o‘tkazildi. Shahar tipidagi Ohangaron 

qishlog‘i  qurildi.  Buxoro,  Shahrisabz,  Farg‘ona,  Turkistonda  karvon-  saroylari  va  boshqa 

qurilishlar  bilan  birga,  irrigatsiya  inshootlari  qad  ko‘tardi.  Shahar,  qishloqlar,  hammomlar, 

---

madrasalar, maqbaralar qurilishi o‘sha davr uchun misli ko‘rilmagan miqyosda, masshtabda olib 

borildi».  

Bizningcha,  bu  bunyodkorlik  ishlarida  Amir  Temur  davlatchiligining  yangicha  nafasi  ufurib 

turibdi.  Bunyodkorlik  ishlari  davlatchilikda  muhim  ahamiyat  kasb  etib,  davlat  qudrati  bilan 

uyg‘unlikda  bir-birini  to‘ldirgan.  Bu  ko‘rkam  qurilishlar  tinchlik,  taraqqiyot  va  go‘zallik 

timsollari edi.  

Sohibqiron  Samarqand  atrofiga  bir-biridan  go‘zal  Sheroz,  Sultoniya,  Damashq,  Misr,  Bag‘dod 

kabi  qishloqlar  barpo  etdi.  Bunday  nomli  shaharlar  o‘sha  davrda  dunyoning  eng  nufuzli 

kentlaridan edi. Amir Temur esa aynan Samarqand atrofida shunday nomdagi go‘zal qishloqlarni 

barpo  etdi  va  ularga  nisbatan  Samarqandning  tutgan  mavqeini  ko‘rsatib  berdi.  Uning  fikricha, 

Samarqand  kattaligi,  go‘zalligi  hamda  tevarak-atrofining  obod  etilganligi  jihatidan  dunyodagi 

eng yirik shaharlardan ham ustunroq turmog‘i lozim edi.  

Bu  davrda  olib  borilgan  bunyodkorlik  ishlarining  deyarli  barchasida  ilmiy  loyiha,  me’moriy-

badiiy yechim, nur va soya uslublari yuksak darajada ishlab chiqilgan hamda bu  

qurilishlar aniq rejalar asosida olib borilgan.  

Ma’lumotlarga ko‘ra, 1397  yil bahorida  Amir Temur Samarqandning mashhur bog‘laridan biri 

«Bog‘i  Shamol»da  ajoyib  bir  saroy  qurdirgan.  Qurilishni  tezroq  nihoyasiga  yetkazish  uchun 

nafaqat  me’morlar,  balki  askarlar  ham  jalb  etilgan.  O‘zi  esa  ish  borishini  nazorat  qilib  turish 

uchun qurilish maydoniga chodir tikdiradi.  

Tarixiy  manbalarda  qayd  etilishicha,  Samarqandning  janub  tomonida  «Bog‘i  Behisht»  saroyi 

bo‘lgan.  Ushbu  saroy  handaq  bilan  ihota  qilingan  sun’iy  tepa  ustiga  Tabrizning  sof  oq 

marmaridan bino etilgan. Bir necha ko‘priklar shu boqqa ulangan, bir tomonida hayvonot bog‘i 

qurilgan. Temur bu saroyni Mironshohning qiziga hadya qilgan.  

Shuningdek,  u  Konigil  dashtida  ilgari  mashhur  bo‘lgan  barcha  bog‘lardan  go‘zal  bir  bog‘ 

yaratdi.  Uning  anjirlaru  boshqa  turli  mevali  daraxtlari  soya  tashlab  turgan  uzun  yo‘laklaridan 

o‘tib, atrofi baland oq marmar ustunlar bilan o‘ralgan bir qasrga borilgan. Amir Temur bog‘ o‘zi 

o‘ylaganidek  chiqqanligini  ko‘rgach,  unga  «Bog‘i  Dilkusho»,  ya’ni  «Dilga  quvonch  baxsh 

etuvchi bog‘» deya nom beradi.  

U Kesh yo‘li ustidagi haybatli qoya ustiga ham ajoyib bir saroy qurdiradi. Devorlari marmar va 

oq  koshin  bilan  qoplandi.  Bu  saroyni  zilol  buloqlardan  suv  ichgan  yam-yashil  bog‘  o‘rab  turar 

edi. Temur bu boqqa «Taxti qoracha» deb nom qo‘ydi.  

Sohibqiron  Amir  Temur  davrida  hammasi  bo‘lib  Samarqand  atrofida  12  ta  go‘zal  va  betakror 

bog‘ barpo etilgan. Bular «Bog‘i Naqshi Jahon», «Bog‘i Behisht», «Bog‘i  

Shamol»,  «Bog‘i  Davlatobod»,  «Bog‘i  Buldu»,  «Bog‘i  Maydon»,  «Bog‘i  Baland»,  «Bog‘i 

Chinor»,  «Bog‘i  Jahon  Namo»,  «Bog‘i  Nau»  bo‘lib,  ular  uchun  o‘rin  tanlashda  joyning 

---

bahavoligi,  baland-pastligi,  suv  manbaining  oz-ko‘pligi  va  tabiatning  boshqa  hususiyatlariga 

alohida e’tibor berilgan.  

Ma’lumotlarga qaraganda Amir Temur davrida Samarqand bog‘lari ikki xil ko‘rinishda qurilgan.  

 

1. Geometrik shaklda tartib berilgan chorbog‘lar. Bu ko‘rinishdagi bog‘lar to‘rtburchak shaklida 

qurilib, maydoni 1x1 km.ni tashkil etgan.  

 

2.  Tabiat  xushmanzaralari  asosida  tashkil  topgan  bog‘lar  tabiiy  holatga  barpo  qilingan.  Bu 

bog‘lar  maydoni  tartibli  bog‘larnikiga  nisbatan  kengroq  bo‘lgan.  Zarafshon  daryosi,  Darg‘om 

Abbos,  Qoraunas  kanallari  va  Obirahmat,  Bog‘i  Shamol,  Bog‘i  Baland  ariqlari  bog‘larni  suv 

bilan ta’minlagan.  

 

Ariqlardan  tashqari  bog‘larning  turli  qismlaridan  o‘rin  olgan  hovuzlar  (25x25  :  32x64  m.), 

favvoralar  (4x4  :  5x5  m.),  shuningdek,  bog‘  o‘rtasida  joylashgan  saroylarni  o‘rab  turgan  suv 

havzalari  (xandaqlar  kengligi  —  20-25  m.)  bog‘larga  fayz  kiritishi  bilan  birga  havosini 

musaffolashtirgan, miqroiqlim yaratgan.  

Sohibqironning  Konigil  maydonida  chodirlardan  katta  ko‘chma  shahar  qurgani  uning 

me’morchilik  san’atining  muhim  qirralaridan  biri  hisoblanadi.  Bu  shaharning  o‘z  uylari, 

ko‘chalari, maydonlari va bozorlari bor edi. Shahar qoq markazidan Sohibqironning chodiri joy 

olgan.  

Klavixo o‘z kundaliklarida bir-biridan go‘zal chodirlarni ta’riflab, ulardan birining sirti olmaxon 

mo‘ynasi, ichkarisi oq mo‘yna bilan bezatilgani, yana boshqa chodirning suvsar mo‘ynasi bilan 

qoplangani, chodir ichkarisidagilar oynadan tashqarini ko‘ra olishlari,  

tashqaridagilar  esa  ichkaridagilarni  ko‘ra  olmasligi,  maxsus  moslama  bilan  qurilgan  eshiklar 

chodir ichiga yoqimli yelvizak berib turishi, chodirlardan tashqariga chiqmay maxsus matolardan 

qurilgan  yo‘laklardan  boshqa  chodirlarga  o‘tish  mumkinligini  ta’kidlagan.Ibn  Arabshoh 

chodirlar  va  o‘rab  turgan  saroy  (matodan  ishlangan  to‘siq)ni  shunday  ta’riflaydi:  «Temur  amr 

qildi,  uning  surodiqalarini  bu  yashnagan  jahon  markazi  qilib  qo‘ydilarki,  go‘yo  u  ushbu 

aylanayotgan  falak  doirasining  (markaziy)  nuqtasi  bo‘ldi.  Bu  qurilgan  chodirlar  va  o‘tovlar 

ustidagi atrofi o‘ralib o‘rnatilgan bir ko‘tarma edi. Unda katta darvoza bo‘lib, u orqali ichidagi 

mavjud  joy  va  manzillarga  keng  dahliz  bo‘ylab  kirilardi.  Bu  dargohning  ichkarisiga  Temur 

uchun bir qancha chodir, xayma va o‘tovlar tikdilar.  

Shular jumlasidan bir chodir bor ediki, uning yuqoriyu quyisiga oltin bilan zarhal berilib, ichiyu 

sirti  nafis  patlar  bilan  bezatilgan  edi.  Chodirlardan  yana  biri  batamom  harirdan  tikilib,  turli-

tuman naqshlar, xilma-xil alvonli bo‘yoqlar bilan bezalib to‘qilgan, yana boshqa biriga boshidan 

---

oxirigacha  yirik  marvaridlar  qadalganki,  ularning  har  bir  donasining  qiymatini  barcha  asrorlar 

bilimdoni  (tangri)dan  boshqa  hech  kim  bilmaydi,  yana  bir  tillo  bo‘laklari  ustida  turli-tuman 

javohirlar bilan shunday bezatilganki, u odamzod ko‘zini o‘ynatib, aqlini lol etardi.  

Chodirlardan  iborat  bu  shaharchaning  ichki  dizayni  ham  shohona  va  san’atkorona tuzilgan  edi. 

Chodirdan  birining  ichki  tuzilishini  Ibn  Arabshoh  yana  shunday  ta’riflaydi:  «Balandligi  odam 

ko‘kragiga  keladigan  marvarid  durlar  bilan  bezatilgan  tilla  sandiq.  Bu  sandiqda  quloqli  tilla 

piyolalar  mavjud.  Sandiqning  bir  kichik  eshigi  bo‘lib,  ichiga  quloqli  oltita  piyola  qo‘yilgan. 

Sandiq  tepasida  oltita  oltin  ko‘za,  oltita  oltin  piyola,  sandiq  yonida  balandligi  bir  qarich 

keladigan  oltin  piyola,  unga  ikki  qarich  zumrad  o‘rnatilgan.  Xontaxta  qarshisida  eman  daraxti 

shaklida  odam  oyog‘i  yo‘g‘onligida  yasalgan  oltin  daraxt,  balandligi  odam  bo‘yi,  mevalari 

sarg‘ish, qizil, zangori yoqutlar, zumradlar, firuzalar, nihoyatda san’atkorona qo‘yilgan...»  

Temuriylar  davri  san’atining  yorqin  timsoli  bo‘lmish  ushbu  chodir  shaharda  hatto  ko‘chma 

masjid ham o‘rnatilgan. U ikki qavat bo‘lib, gir aylanasi yog‘och yo‘laklar va ayvonlardan ibrat. 

Masjid boshdan oyoq tilla va lojuvard rangli naqshlar bilan bezatilgan bo‘lib, uni istalgan paytda 

yig‘ish mumkin edi.  

Ibn  Arabshohning  aytishicha,  bu  afsonaviy  chodir  shaharchada  hunarmandlar  o‘zlarining  shoh 

asarlarini namoyish qilganlar. «Bir qamish to‘quvchi hunarmand (qamishdan) mukammal qurol-

yarog‘li  bir  otliqni  yasab  chiqardi  va  uning  suratini  kamoliga  yetkazib,  hatto  tirnoqlariyu 

kipriklarini  ham  yasadi.  Unga  (otliqqa)  zarur  bo‘lgan  qurol-yarog‘lardan  yoy,  qilich  va  boshqa 

taalluqli  narsalarning  hammasini  daqiq  usulda  kamoliga  yetkazib  yasadi.  Ushbu  anjomlarning 

barchasi qamishdan edi».  

 

Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlamoqchimizki, Amir  Temurning davlat boshqaruvida bunyodkorlik 

muhim  yo‘nalishlardan  hisoblangan.  Oqsaroy  binosi  peshtog‘iga  yozilgan  «Qudratimizga 

shubhangiz  bo‘lsa,  qurdirgan  imoratlarimizga  boqing»  degan  xitobda  ham  mana  shu  haqiqat 

mujassamlashgan.  

Bu  qurilishlar  Amir  Temurning  tafakkuri,  kuchi,  ilmi,  irodasi,  tashkilotchiligi,  qalbining 

nozikligi, etikasi, san’ati va eng asosiysi, buyuk hukmdor bo‘lgani, bu davrda mukammal davlat 

boshqaruv asoslari qurilganidan dalolat beradi.  

Sohibqiron  Amir  Temurning  Samarqandni  zamin  sayqaliga  aylantirish  ezgu  niyati  istiqlol 

yillarida  tom  ma’noda  ro‘yobga  chiqdi.  Prezidentimiz  Islom  Karimov  tashabbusi  bilan 

Samarqandda ulug‘ bunyodkorlik ishlari olib borildi. Obidalar manbalar asosida asl holida  

tiklandi,  ularga  uyg‘un  zamonaviy  inshootlar  barpo  qilindi,  ulkan  ko‘kalamzorlashtirish  va 

obodonchilik ishlari amalga oshirildi. Tarixiy adolat tiklanib, Samarqandning 2750 yilligi, Imom 

Buxoriy,  Moturidiy,  Amir  Temur,  Mirzo  Ulug‘bekning  tavallud  to‘ylari  nishonlandi.  Shahar 

---

markazida  Amir  Temur  haykali  o‘rnatildi.  Shu  munosabat  bilan  qadim  shahar  yanada 

navqironlashdi, Samarqand nafaqat o‘tmishida, balki hozir ham yer yuzining abadiy sayqalidir.