Jizzax davlat pedagokika instituti

Til birliklari deganda nutqqa zid qo’yilgan tilning birliklari tushuniladi. Shuningdek, tilshunoslikdagi ilmiy manbalarda lingvistik birlik degan tushuncha ham kuzatiladi. A.Nurmonovning ko’rastishicha, bu tushuncha til birliklarini ham, nutq birliklarini ham qamrab oladi. Tilning sistemaviylik tabiati shundaki, u sanoqli figuralar, ya’ni birliklarning turli kombinatsiyalari orqali cheksiz axborotlarni uzatish imkoniyatiga ega. Shuning uchun til birliklarining miqdori cheklangan, barmoq bilan sanarlidir. Imkoniyat tarzidagi bu sanoqli birliklar nutq jaroyonida xilma-xil shaklda voqelanadi. Til birliklarining nutqiy jaroyondagi real ko’rinishlari nutq birliklari sanaladi.²²
Ferdinand de Sossyur fikriga ko`ra, tilshunoslik fanining asosiy vazifasi va predmeti til lingvistikasini o`rganishdan iboratdir.
Nutq lingvistikasi esa tilshunoslik uchun ikkinchi darajali masala bo`lib, falsafa, psixologiya, fiziologiya, antropologiya, filologiya kabi boshqa fanlar tomonidan o`rganilishi mumkin. Chunonchi, Ferdinand de Sossyur lingvistikaning ichki va tashqi lingvistikaga ajratib, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo`yadi. Uningcha tilshunoslik fanining asosiy bo`limi tilning ichki ko`rinishini o`rganadigan ichki lingvistikadir, tashqi lingvistika esa tilni xalq tarixi, madaniyati bilan aloqasini o`rganadigan lingvistika bo`lib, u tilshunoslik fani uchun ikkinchi darajali hodisadir.
Jahon, jumladan, o’zbek tilshunosligida til va nutq birliklari xususida turlicha talqinlar kuzatiladi. Ferdinand de Sossyur til-nutq dixotomiyasini shatranj o’yini qoidalari misolida tushuntirib berishga harakat qilgan. Haqiqatan ham, shatranj taxtasidagi 64 katak teng holatda ikki xil rangda ikki guruhga o’ttiz ikkitadan ajratilib, qarama-qarshi qo’yiladi, har ikki guruhdagi donalar vazifasi va qiymati jihatidan bir-biriga teng, donalarning o’ziga xos joylashish tartibi va yurish qoidalarga bir xil bo’ysunsa ham, o’yinchilarning mahoratiga ko’ra biri kuchli, ikkinchisi kuchsiz mavqeda bo’ladi.
Til va shatranj qurilmalari o’zaro muqoyasa etiladigan bo’lsa, avvalo, ularning birliklari (tashkil etuvchilar) orasida umumiy o’xshashliklar mavjudligini ta’kidlash lozim. Har ikkala qurilma ham birliklar sistemasi va birliklarining vazifalari bilan ish ko’radi.
Tilshunoslikda shu kunga qadar til va nutq hodisalarining farqlanishini mashhur nemis olimi Vilgelm fon Gumboldt boshlagan va bu Ferdinand de Sossyur ta'limotining asosini tashkil qiladi, deb hisoblanadi. Vaholanki, Alisher Navoiy ulardan ancha oldin til va nutq hodisalarini farqlagan.
Alisher Navoiy o'zining lug'atchilik va tilshunoslik sohasidagi yarim asrlik tajribasini “Muhokamat ul-lug'atayn” asarida umumlashtiradi.
Alisher Navoiy imkoniyat tarzidagi so’z (til birligi) so’zlovchi tomonidan turli xil jilvalantirilishi (nutq birligi sifatida reallashtirilishi) mumkinligini aytadi.
Uning tushunishicha, til ijtimoiy hodisadir. Til insonni hayvondan ajratib turadigan “gavhari sharif”dir. U ma'noni birlamchi, shaklni ikkilamchi deb hisoblaydi, ma'noga “so'zning joni” deb baho beradi.
Til va nutq masalasi o’zbek tilshunosligida Sh.Rahmatullayev, A.Hojiyev, A.Nurmonov, H.Ne’matov, O.Bozorov kabi olimlarning ishlarida keng va atroflicha tahlil qilingan.²³
Lingivistik belgining tuzilishi masalasida tilshunoslar ikki xil fikr bildiradilar. Ularning bir guruhi lingivistik belgi bir tomonlama mohiyat, u faqat ifodalanmishni o’z ichiga oladi, desalar, ikkinchi guruhi tilning ikki tomonlama mohiyat ekanligini, ifodalovchi va ifodalanmish bir butunligidan iborat ekanligini bayon etadilar.
A.Nurmonov lingvistik belgi tahliliga bag’ishlangan ishida til va nutq birliklari masalasi haqida ham fikr yuritib, tilshunoslikdagi nazariy qarashlarni umumlashtiradi hamda til belgisi va til birliklari o’rtasidagi farqli jihatlarni ko’rsatadi, xulosalarini bayon etadi. Uningcha, lingvistik belgining ifodalovchi va ifodalanmishi o’rtasida qisman motivasiya munosabati bo’lsa ham, umuman olganda ular o’trasidagi munosabat erkindir.
Til birliklar, o’z navbatida, ma’lum vazifa va funksiyaga ega, bir-biridan amaliy jihatdan farqlanadi. Ba’zan esa bir-birini to’ldiradi.
Til va nutq munosabatlarini umumiy tarzda yuqorida qayd etilgan manbalarga asoslangan holda quyidagicha izohlash mumkin.
Til va nutq o’zaro aloqador hodisalar sifatida e’tirof etilgan. Til – ijtimoiy, nutq – xususiy hodisa. Tilning butun imkoniyatlari nutqda ifodalanadi. Til va nutqning o’ziga xos jihatalari quyidagilarda namoyon bo’ladi:

1. 
   Til – munosabat asosi; nutq munosabat ifodasidir.
   
2. 
   Til jamiyatda shakllanadi; nutq esa har bir shaxs faoliyatida namoyon bo’ladi.
   
3. 
   Tilning mavjudlik davri uzoq, ijtimoiy hayot bilan bog’liq; nutqning mavjudlik davri qisqa, u aytilgan paytdagina mavjud.
   
4. 
   Bir shaxs ayni zamonda bir necha tilga ega bo’la oladi; shaxsning nutqi esa faqat bitta bo’ladi, negaki nutq ma’lum makonda yuz beradi.
   
5. 
   Tilning hajmi noaniq, chegaralanmagan; nutqning hajmi aniq; u dialog, monolog, ayrim matn, kitob ifodalari bo’ladi.
   

Til qat’iy, turg’un hodisa; nutq o’zgaruvchan harakatdagi hodisadir.


XULOSA
Usul g'oyalari chet tillarini o'rgatish uchun mo'ljallangan bir qator audiovizual kurslarda amalga oshirildi. Usulning afzalliklari orasida uning kommunikativ yo'nalishi, nutq faolligini rag'batlantiradigan ko'rgazmali vositalardan foydalanish kiradi. Usulning kamchiliklari, ba'zi ekspertlar materialni og'zaki taqdim etish va uni matnlar va yozma mashqlar shaklida grafik mustahkamlash o'rtasidagi mavjud bo'shliqni, globallik tamoyilini mutlaqlashtirishni, tarjimani sinflar tizimidan chiqarib tashlashni ko'rib chiqadilar. Usul g'oyalari keyinchalik bir qator kommunikativ va intensiv o'qitish usullarida qo'llanildi.
Ongli usullar
Bu til faktlarini o'rganish jarayonida o'quvchilarning xabardorligini va nutq aloqasida qanday qo'llanilishini o'z ichiga olgan usullar guruhidir. Usullarning asosiy didaktik tamoyili tilni o`zlashtirish jarayonida tafakkurning yetakchi rolini tan olishga asoslangan ong tamoyilidir. Bu tamoyil to'g'ridan-to'g'ri usullarning mazmunini belgilaydigan intuitivlik printsipiga ziddir. Ongli usullarning boshqa xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
og'zaki yoki yozma matnga asoslangan nutqiy faoliyat turlarini o'zaro bog'liq holda o'rgatish;
bilimlarni muloqot qilishdan nutqiy ko‘nikma va malakalarni shakllantirishgacha bo‘lgan mashg‘ulotlarni izchillik bilan tashkil etish;
retseptiv va samarali assimilyatsiya qilish uchun mo'ljallangan o'quv materialini farqlash;
aralashuvni bartaraf etish va ijobiy transferdan foydalanish uchun talabalarning ona tiliga tayanish.
Ongli usullar orasida eng mashhurlari grammatika-tarjima, ongli-amaliy, ongli-qiyoslash,
Grammatika-tarjima usulining ommabopligi, bir tomondan, uning chet tili talabalari oldiga qo‘yilgan ta’lim maqsadlariga muvofiqligi bilan, ikkinchi tomondan, o‘qitish usullaridan meros bo‘lib qolgan an’analar bilan izohlandi. lotin Uyg'onish davrida. Chet tilini uzoq vaqt davomida o‘rganish maqsadi o‘quvchilarning umumiy ta’limini, matnlarni tarjima qilish va grammatik mashqlarni bajarish natijasida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish deb qaraldi.
Usul vakillari uning asosiy tamoyillarini quyidagicha asosladilar:
ta’limga asoslanishi kerak yozma til, chunki faqat u haqiqiy tilni aks ettiradi;
asosiy o'rganish ob'ekti - grammatika bo'lib, uning o'zlashtirilishi til tizimi haqida tushuncha beradi;
deduksiya o'rganishning etakchi usuli sifatida qaraladi - birinchi navbatda o'quvchilar so'zlarni va grammatik qoidalarni yod olishlari kerak, so'ngra ular asosida gaplar tuzishni o'rganishlari kerak;
leksik birliklar va grammatik shakllarning ma’nosini ochishning asosiy usuli so‘zma-so‘z tarjima, ularni xotirada saqlash yo‘li esa yodlashdir;
darslar o'quv va original matnlar materiali bo'yicha olib boriladi va retseptiv tilni bilish ta'limning asosiy vazifasi deb hisoblanadi.
Grammatika-tarjima usuli bo'yicha o'qitish til tizimini yaxshi bilish va tarjima qilish ko'nikmalarini berdi, lekin turli xil muloqot holatlarida tildan amaliy foydalanishni ta'minlamadi. Bu holat tilni amaliy o'zlashtirishga qaratilgan o'qitish usullariga qiziqish tufayli o'zining ustun mavqeini yo'qotgan uslubni tanqid qilish sabablaridan biriga aylandi. Shu bilan birga, uslub doirasida ishlab chiqilgan ko'plab o'qitish usullari bugungi kunda ham qo'llanilmoqda: tarjima va kontekstdan semantizatsiya usuli sifatida foydalanish, Har xil turlar til mashqlari va boshqalar.