Jizzax davlat politexnika instituti

MILLIYLIKKA ASOSLANGAN BAYNALMILAL TARBIYA MILLIY VA UMUMINSONIY QADRIYATLAR MUSHTARAKLIGINI TAMINLASHNING MUHIM SHARTI.
Milliylik va baynalmilallik inson faoliyatidagi biri ikkinchisi bilan dialektik aloqador bo’lgan eng muxim his va tuyg’ulardir. Insonning insoniy fazilatlarini xarakterlovchi ikki holat, ikki darajadir. Bu ikki holat, ikki daraja biri ikkinchisisiz yashay olmaydi, mavjud ham bo’lmaydi. Agar uning biri shikastlansa, ikkinchisi ham darhol shikastlanadi. Boshqacha aytganimizda, inson faoliyatidagi bu ikki tuyg’uning biri kuchsizlansa, ikkinchisi ham darhol zaiflashadi. Lekin shuni alohida ta‟kidlash zarurki, baynalmilallikning zami-nida milliy ong yotadi. Chunki insonda milliylik tuyg’usi bo’lmasa, u o’zining qaysi millat, elatga mansubligini his qila olmasa, o’sha millat yoki elatning iqtisodiy, siyosiy, madaniy manfaatlarini tushinib yetmasa, uni himoya qila bilmasa, urf odatlariga rasm-rusmlariga amal qilmasa, madaniyati, ada-biyoti, tili va tarixidan yiroq bo’lsa, bunday kishi chinakam baynalmilalchi bo’la olmaydi. Shoirlar aytganidek, milliy zamindan uzilgan odam vaznsizlik holatida ish ko’rayotgan kosmonavtga o’xshaydi. U na osmonining yiroqligini, na ona yerning azizligini biladigan “manqurtga” aylanadi.
Sovet hokimiyati yillarida amalga oshirilgan tarbiyaviy-mafkuraviy ishlarimizda baynalmilallik milliylikdan ajratib qo’yildi. Zo’r berib baynalminallik haqida gapirdiku, milliy ong, milliy g’urur haqida lom-mim demadek. Umumta‟lim maktablarining dasturlarida milliy madaniyatni, millat tarixini, milliy tilni o’qitishga e‟tibor berilmadi. Natijada yigit va qizlarimizning ko’pchiligi milliy qadri-yatlarimizdan benasib bo’lib voyaga yetdilar. Oilada ham, maktabda ham Yevropa madaniyati va tarixi tashviqot qilindi. Milliy madaniyat esa deyarli unutib qo’yildi. Ayniqsa, o’zbek xalqining amaliy san‟ati, naqqoshlik, yog’och o’ymakorligi, badiiy kulolchilik, misgarlik, kashtachilik e‟tibordan chetda qoldi. Butun dunyoni lol qoldirgan qadimiy tarixiy arxitektura yodgorliklari haqida gapirmadik. O’z tariximiz qolib, o’zgalar tarixini o’rgandik. Yoshlarimizga o’tmishda o’zbek xalqi savodsiz bo’lgan, imzo chekish o’rniga barmoq bosgan, deb alahsiradik. Birov qo’limizdan tortib, hoy birodar, og’zingga qarab gapir, sen savodsiz deb atayotgan o’sha xalqning o’tmishda son-sanoqsiz madrasalari bo’lgan, o’sha xalq dunyoga At-Termi-ziy, Ahmad Yassaviy, Navoiy, Beruniy, ibn Sino, Al-Xorazmiy, Ulug’bek kabi allomalarni yetkazib bergan, deb bizni to’xtatib qo’ymadi.
Baynalminallik milliylikdan ajralgan holda allaqachon mavhum, anglab bo’lmas holat sifatida talqin qilindi. Jami-yatshunoslar milliylik jarayonini chuqurroq tahlil qilishdan o’zlarini olib qochdilar. Tojikiston xalq yozuvchisi Fotih Niyoziy aytganidek, baynalminallik, ya‟ni internatsionalizm osmonga chiqarib qo’yildi. Unga qo’l uzatgan odamning ko’zi xira tortdi. To’g’rirog’i qo’lini kuydirdik, ko’zini so’qir qildik. Bu haqida gap ochgan kishi bilan tegishli organlar shug’ullanadigan bo’ldi. Umuman, milliylik haqida gapirish jinoyat bilan barobar deb qaraldi. Oqibatda og’zini ko’pirtirib internatsionalizm to’g’risida ma‟ruza o’qigan unitar davlatning tashviqotchi-targ’ibochilarining kasri o’laroq odamlarning milliy manfatlari tuproqqa tenglashtirildi, milliy g’urur bo’g’ib qo’yildi.
Milliy g’ururni bo’g’ib tashlashdan muddao milliy ongning shakllanishiga yo’l qo’ymaslik edi. Chunki milliy g’urur tuyg’u-sidan benasib kishi milliy manfaat va milliy ehtiyojni tushunib ololmaydi. Boshqacha aytganimizda, bunday kishida milliy ong bo’lmaydi. Xuddi shuning uchun ham mustamlakachilik siyosatining yalovbardorlari Sovet hokimiyati yillarida O’rta Osiyo va qozog’iston respublikalari, ayniqsa O’zbekistonda odamlarda milliy ongning rivojlanishiga tish-tirnoqlari bilan qarshilik ko’rsatib keldilar. Milliy madaniyatning rivojlanishiga yo’l qo’ymadilar. Mahalliy millat kishi-larining ma‟naviy qadriyatlarini kamsitib, uni yo’qotib tash-lashga, ayniqsa O’rta Osiyo va qozog’istonliklar uchun avlod va ajdodlarining noyob madaniy merosining ajralmas qismi bo’lgan musulmon madaniyati va axloqini tag-tomiri bilan qo’porib tashlashga urindilar. Milliy birdamlik, milliy totuvlikning ashaddiy dushmani bo’lgan mahalliychilik, urug’-aymoqchilik, tanish-bilishchilikning rivojlanishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratib berdilar. Bunday ijtimoiy illat-larning yildanyilga tobora chuqurroq ildiz otishini ko’rgan mustamlakachilar ich-ichlaridan quvondilar. Mustamlakachilik siyosatining nazariyotchilari va tashkilotchilari mahalliychilik va urug’-aymoqchilik odamlarda milliy ongning rivoj-lanishida to’sqinlik qiladigan qudratli g’ov ekanligi juda yaxshi bilishardi. Bunday noxushliklar, tabiiyki, yerli millat kishilarining milliy nafsoniyatiga tegdi.
Milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligini ta‟minlash uchun mehnatkashlar orasida olib borilayotgan baynalminal tarbiyanining shakl va uslablariga, mazmuniga alohida e‟tibor berish lozim. Ayniqsa, baynalminal tarbiyaning iqtisodiy asosini ishlab chiqish zarur. Chunki ko’p millat va elatni birlashtirgan sobiq ittifoqda baynalminal tarbiyaning iqtisodiy asosi yaratilmagan edi. Ba‟zi bir respublikalar boqimanda bo’lib qoldi, bu yerdagi xalqlar boshqalar hisobiga yashayapti, degan o’ylovsiz mushohadalar millatlararo munosabatlarimizga sovuqlik tushirdi, odamlar-ning milliy nafsoniyatiga tegdi. Sobiq ittifoq amaldorlari millat va elatlar, respublikalar ittifoq jamg’armasidan nima olayotganlari to’g’risida ko’proq gapirishdi, boshqalardan nimalar qabul qilib olayotganlari haqida esa gapirishni hohlamadilar. Xuddi shuning uchun ham ko’p millatli O’zbekiston Sovet hokimiyatining achchiq sabog’ini uqib, baynalmilal aloqalar-ning iqtisodiy asoslarini o’rganadigan alohida institut tashkil etishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Bizning fikrimizcha, xuddi shu institut ko’p millatli davlat sharoitida turli mil-lat va elatlarning milliy ehtiyojlarini o’rganib, uni qondi-rish yo’llari haqida konkret taklif va rejalar ishlab chiqish-da, qaysi millat, qaysi elat umumdavlat jamg’armasiga qancha hissa qo’shgani, undan nimalar olayotganini aniq hisob-kitob qilishda munosib rol o’ynaydi. “Hisobli do’st ayrilmas”, deb bekorga aytishmagan. Albatta, bunda har bir millat yoki elat ishlab chiqarayotgan mahsulotlar, ularning ko’p millatli davlat hamyoniga qo’shayotgan hissalari jahon bozori narxlarida baholanishi lozim.
Ana shunday mexanizm yaratmasdan turib, turli millat va elatni o’zida birlashtirib turgan mamla-katlar sharoitida milliy va umuminsoniy qadriyatlarning mushtarakligini ta‟minlab bo’lmaydi. Baynalminal tarbiyaning samarasi ham o’ziga yarasha bo’ladi. Sovet hokimiyati yillarida baynalmilal tarbiya milliy asosdan ajratib amalga oshirildi. Umumta‟lim maktablari o’quvchilarga milliy qadriyatlarni singdirib bormadi. Bunday maktabni tugatgan yigit-qizlar orasida qo’liga biron marta o’zbek do’ppisini ushlab ko’rmaganlar borligi sir emas edi. Ko’pgina yigit-qizlarning ko’cha-ko’ydagi yurish-turishlari o’zbek xalqining udumlarini deyarli eslatmaydi, balki allaqa-chon Yevropalik kishilarnikiga o’xshab ketadi. Shunday bo’lishi tabiiy. Chunki baynalmilal tarbiyaga bag’ishlangan tadbirlar dabdabali uchrashuvlar, hayotdan ajralib qolgan soxta chaqi-riqlar ostida amalga oshirildi. Odamlardagi baynalmilal tuyg’ular ular o’qiyotgan yoki ishlayotgan jamoadagi millat va elatning soni, jamoa yoki oilaning boshqa respublikalarda yashovchi kishilar bilan bordi-keldisi, qardosh mamlakatlar bilan amalga oshirayotgan aloqalarga qarab belgilanar edi. Bunday biryoqlamalik tarbiyaviy ishlarimizning samaradorli-gini ko’tara olmas edi. Hozirgi sharoitda baynalmilal tarbiyaning samaradorli-gini oshirish uchun odamlarda eng avvalo milliy g’urur, milliy qadriyatlarni ulug’lash, vatanparvarlik, do’sti-birodarlik tuyg’ularini shakllantirish lozim. Bunday ishni amalga uddalamoq uchun har bir millat va elatning milliy qadriyatlarini ulug’lash borasidagi jamoat tashkilotlarining faoliyatini tubdan qayta qurish maqsadga muvofiqdir.