Joba kirisiw. Filosofiyada bolmis kategoriyasi Bolmistin` tu`rleri ha`m formasi. Materiya filosofiyasinin` ha`m ta`biyattaniwdin` kategoriyasi sipatinda. Ha`zirgi filosofiyaliq kontseptsiyalarda ta`biyat mashqalasi

Ha`zirgi filosofiyaliq kontseptsiyalarda ta`biyat mashqalasi
Ne sebep filosofiyani g`alaba metod dep minezleymizW Birinshiden, jeke ilimiy ha`m uliwma ilimiy metodlar menen tikkeley ilimge qatnasli bolsa, filosofiya o`zinin` metodologiyaliq ta`sirin iskusstvog`a ha`m siyasatqa h.t.b. tiygizedi. Ekinshiden, filosofiyaliq metodlar praktikaliq metodlardan ha`m biliwdin` metodlarinan adamnin` ha`m praktikaliq iskerligin ha`m biliw iskerliginde o`z ishine aladi. Filosofiya tek metod emes, metodologiya da boladi. Demek ol biliw ha`m praktikaliq iskerlikti sho`lkemlestiriw ha`m quriwdin` printsiplerinin` ha`m usillarinin` sistemasi ha`m usi sistema tuwrali ta`limat boladi. Filosofiyanin` metodologiyaliq funktsiyasi, onin` du`n`yag`a ko`z-qarasliq funktsiyasi menen ajiralmas baylanista.
Bul degen so`z, filosofiyada qa`liplesetug`in du`n`yanin` du`n`yag`a ko`z-qarasliq kartinasi basinda metodologiya ha`m bola aladi. Aqiri adamlardin` oyina ha`m minez qulqina, iskerliginin` ha`r qiyli sferasina (ilim, iskucstvo, siyasat h.t.b.) ta`sir etedi. Solay etip, filosofiya o`zinin` metodologiyaliq funktsiyasin a`melge asira otirip, ol oylawdin` ha`m minez quliqtin`, iskerliktin` qa`liplesiwinde tikkeley qatnasadi. Bul usillar sonday faktorlar boladi, onda ha`r bir tariyxiy da`wir o`zin ko`rsete, sa`wlelendire aladi. Onin` u`stine ha`r bir filosofiyaliq sistema o`z da`wirinin` tuwindisi. Sonin` menen birge sol da`wirdin` ma`nisin ha`m tiykarg`i tendentsiyalarin sa`wlelendiredi.
Filosofiya o`zinin` problemalarinda ha`m tu`sinik apparatinda adamzattin` toplang`an praktikaliq ha`m biliw ta`jiriybesin sintezleydi, sistemalastiradi. Basqasha aytqanda, filosofiya o`zinin` problematikasinda ha`m kategoriyalliq du`zilisinde uliwmalastirilg`an, teoriyalastirilg`an formada bolmis penen sananin` teren`, tiykarliq protsesslerin sa`wlelendiredi. Sonday-aq filosofiya aksiologiyaliq qa`siyetke ha`m iye. «Du`n`ya-adam» sistemasin tu`siniw ushin filosofiya onda bolip atirg`an protsessslerdi tek «haqiyqat», «shinliq» ko`z-qarasinan emes, al, «iygilik», «jaqsiliq», «jamanliq» pozitsiyasinan ha`m, «payda», «suliwliq» h.t.b. pozitsiyalarinan ha`m bahalaydi Bul filosofiyanin` filosofiyag`a deyingi (ku`ndelikli, mifologiyaliq, diniy) ko`z-qaraslardan ayirmashilig`i.
Filosofiyaliq problemalardin` printsipialliq ayirmashilig`i sonda olar eki tu`rli ta`biyatqa iye. Bir ta`repten, olar waqittin` ha`r bir tariyxiy aralig`inda konkret-tariyxiy formag`a iye. Ol sol da`wirdin` o`zgeshelikleri menen belgilengen. Ma`selen, orta a`sir ma`dniyatinda dinnin` hu`kimdarlig`in bildirdi ha`m sog`an sa`ykes filosofiyaliq ma`selelerdin` qoyilisin belgiledi. XVII-XVIII-a`sirlerde birinshi plang`a mexanika shig`adi ha`m sol da`wirdin` filosofiyasinin` ayirmashilig`in belgiledi. Aqiri, filosofiyaliq problemalar mexanistlik ko`z-qaraslar prizmasinan qaraldi. Ekinshi ta`repten, filosofiyaliq problemalar bolmistin` tiykarg`i ma`selelerin qarag`anliqtan, olar «ma`n`gi» problemalar toparina kiredi.
Filosofiyaliq problemalardin` «ma`n`giligi» sonda, olar birden ha`mme waqit ha`m ha`mme a`wladlar ushin sheshilmeydi. Ha`r bir tariyxiy da`wir ushin, adamlardin` a`wladlari ushin bul problemalar jan`adan qoyila beredi . Filosofiyanin` tiykarg`i qurali (metodi) teoriyaliq oylaw.
Filosofiya o`z arsenalinda ya ximiyaliq reaktivlik mikroskoplarg`a ya teleskoplarg`a iye emes, onin` qurali-abstraktsiyanin` ku`shi. Jan`a da`wirge deyin filosofiya faktologiyaliq ha`m eksperimentalliq bazag`a iye bolg`an joq. Sonin` ushin filosofiyada tiykarg`i usil oy juwirtiw (umozrenie) boldi. Empiriyaliq bazanin` jarlilig`inan filosofiyaliq oy juwirtiw (umozrenie) baqlaw ha`m eksperimenttin` faktlari menen ilimiy tastiyiqlanbaytug`in logikaliq qurilmalarg`a qurilg`an edi. Filosofiyaliq biliwdin` tag`i bir qurali - intellektualliq intuitsiya. Interpretatsiya ha`m filosofiyaliq biliwdin` a`hmiyetli qurali.
Du`n`yani biliwge bag`darlang`an oylawdin` qa`legen formasi o`zinin` rawajlaniwinin` belgili etapinda o`zin-o`zi belgilew problemasina tap boladi. Bul o`zin-o`zi belgilewde ha`rqashan tiykarg`ini onin` ko`rinisinin` ayriqsha formalarinan ajiratiw, belgilewshini belgileniwshiden, tiykarg`ini bag`iniwshidan ajiratiw protsessin o`tedi. Aytayiq, matematikaday a`yyemgi ha`m qatan` ilim o`zinin` predmetlik oblasti boyinsha tiykarg`i ma`seleleri boyinsha diskussiyani talap etpeydi.
XX-a`sirdegi belgili matematik, logik ha`m filosof B. Rassel usi ju`z jilliqtin` basinda minaday degen edi: «jan`asha matematikanin` bas triumflarinin` biri matematikanin` ne ekenligi haqqinda ma`selenin` ashiliwinda» Basqa waqitlar minadayda esitiw ha`m boldi. Matematikanin` predmetinin` ha`m tiykarg`i ma`selesinin` nede ekenligin bilmew matematiklerge ashiliw jasawg`a mu`mkinshilik berdi. XX-a`sirde matematika degen neW Degen sorawdi ha`r tu`rli tu`siniw matematikada ko`p g`ana bag`darlardi payda etti. .
Ken`islik materiyanin` du`zilis ta`rtibi, ko`lemin, a`lemdegi na`rselerdin` o`z-ara jaylasiw jag`dayin sa`wlelendirse, waqit protsesslerdin` dawamlilig`in, waqiyalardin` izbe-izlik ta`rtibin an`latadi. Ken`islik ha`m waqittin` ba`rshe esap sistemalarda ha`m materiyanin` ba`rshe struktura da`rejelerinde bir halda payda bolatug`in qa`siyetleri uliwma qa`siyetleri, o`zgeshelikleri dep ataladi.
Bunday qa`siyetlerge, o`zgesheliklerge ken`islik ha`m waqittin` ob`ektivligi, materiallig`i, sheksizligi, ha`reket ha`m materiyag`a qarata payda boliwshi o`zinsheligi yag`niy tu`rli esap sistemalarinda tu`rlishe belgilerge iyeligi kiredi. Bulardan tisqari ken`islik ha`m waqittin` tu`rli esap sistemalarinda tu`rlishe bolatug`in, sanliq u`lkenlikler menen yag`niy o`lshew a`sbaplari, saat yaki lineykalar ja`rdeminde o`lshew mu`mkin bolg`an sirtqi baylanislarda ko`zge taslanatug`in, o`zgergish ha`m o`zine ta`n xarakterdegi qa`siyetler bar, olardi mug`darliq yaki metrikaliq qa`siyetler dep ataymiz.
Ken`isliktin` gomogenlik, izotropik (antiizotropik ha`m) qa`siyetleri kiredi. Bul qa`siyetler materiyanin` tu`rli sho`lkemlesken struktura ha`m masshtab-struktura da`rejelerinde tu`rlishe ko`rinis tabadi. Olar ken`islik ha`m waqit penen baylanisli bolg`an materialliq baylanislardin` mug`darliq belgilerin an`latadi. Metrikaliq qa`siyetlerdin` o`zgeriwi materiya sapasinin` o`zgeriwine onsha ta`sir qilmaydi.
Filosofiyanin` tiykarg`i belgilerinin` basinda onin` du`n`yag`a ko`z-qaraslig`i turadi. Qa`legen filosofiya adamnin` du`n`yag`a anaw ya minaw qatnasin bildirip, belgili du`n`yag`a ko`z-qaras boladi. Basqasha aytqanda filosofiyanin` predmetlik oblasti «du`n`ya-adam» sistemasi. Du`n`yag`a ko`z-qaras - bul adamnin` o`zin qorshap turg`an du`n`yag`a ha`m bul du`n`yadag`i adamnin` ornina baylanisli ko`z-qaraslarinin` jiyindisi.
Du`n`yag`a ko`z-qarastin` tiykarg`i ma`selesi - bul «Men» menen (ya) «Men emestin`» (ne-ya) arasindag`i baylanis, demek sub`ekt penen sub`ektke baylanisli sirtqi du`n`yanin` qatnasi. Sonday-ak filosofiya bul teoriyaliq oylawdin` formasi. Du`n`yag`a ko`z-qarastin` ku`ndelikli, diniy-mifologiyaliq, ko`rkemlik tiplerine qarag`anda filosofiyaliq du`n`yag`a ko`z-qaras teoriyaliq formada o`mir su`redi. Filosofiya sanali tu`rde aldina belgili problemalardi qoyip, olardi arnawli engizilgen ha`m islenip shig`ilg`an tu`sinikler (kategoriyalar) ha`m metodlardin` ja`rdeminde belgili printsiplerdin` tiykarinda sheshedi.
Filosofiya en` basta aq teoriyaliq xarakterge iye. Onin` u`stine ol uliwma teoriyaliq oylawdin` tariyxiy jaqtan birinshi formasi bolip tabiladi. Du`n`yanin` da`stu`riy diniy mifologiyaliq kartinasi menen g`ana sheklenip qalg`an adamlardin` ko`pshiligi menen salistirg`anda en` ertedegi filosoflar ha`r tu`rli ta`biyiy, sotsialliq protsesslerdin` ha`m qubilislardin` payda boliw ha`m o`tiw nizamliqlarin ha`m sebeplerin ratsionalliq da`rejede tu`siniwge ha`m ta`sindiriwge umtildi. Filosoflardin` na`zerine ilingen ha`mme na`rse - ku`n, ay, juldizlar, aspan jaqtirtqishlarinin` tutiliwi, jildin` waqtinin` almasiwi, muzikaliq instrumentlerdin` qurilis, haywanlardin` ha`m adamlardin` kelip shig`iwi, da`r`yalardin` tasiwi, ma`mlekettin` siyasiy du`zilisi h.t.b. - bulardin` barlig`i filosofiyanin` (teoriyaliq oylawdin`) predmeti boldi. Sonin` ushin ha`m Gegel` filosofiyani bilay 6 minezleydi: «Filosofiyani aldin-ala predmetlerdi oysha qaraw dese boladi». (Gegel` Soch. M. , 1929 T. 1. s. 18).
Ken`islik ha`m waqittin` sonday qa`siyetleri ha`m bar, olar ba`rshe esap sistemalarinda, materiyanin` ba`rshe struktura da`rejelerinde mikrodun`yada ha`m ja`miyette ha`m bir tu`rde saqlanadi. Olar ken`islik ha`m waqittin` tu`p sapali qa`siyetlerin an`latiwshi fundamental qa`siyetler bolip tabiladi.
Bunday qa`siyetlerdi topologiyaliq qa`siyetler dep ataydi. Topologiyaliq qa`siyetler materialliq baylanislardin` ishki, tu`p sapali tamanlarin sa`wlelendiredi. Topologiyaliq qa`siyetlerdin` o`zgeriwi menen materialliq ob`ektlerdin` du`zilisinde tu`p sapali o`zgerisler payda bolg`an. To`mendegi qa`siyetler ken`isliktin` topologiyaliq qa`siyetleri bolip esaplanadi: u`zliksizlik ha`m u`zliklilik, o`lshemlik, baylanis, kompaktliq, shegarasizliq. Ekologiyaliq problemanin` payda boliwinin` sotsialliq sha`rtlengenligin esapqa ala otirip, onin` payda boliwinin` teren` da`reklerin izlep qoymastan, oni saplastiriwdin` real` jollarin ha`m izlew kerek.
Ekologiyaliq problema tiykarinan sotsialliq problema bolip, tikkeley texnikaliq qurallar menen payda bolsa da, o`zinin` toliq sheshimin fundamental` sotsialliq transformatsiya na`tiyjesinde ekonomikaliq o`ndirislik, sotsialliq, ma`deniy ha`m aksiologiyaliq ilgerilewler arqali tabadi. Bu`ginliginde ekologiyaliq mashqala pu`tkil planetaliq, globalliq xarakterge iye bolip otir. Aytayiq Baykal, Aral, Kaspiy h.t.b. A`sirese Aral problemasinin` ekologiyaliq apatshiliq ekenligi hesh kimge de sir emes. Onnan shig`iwdin` jollari usinilmaqta.
Degen menen, buni jaqsi tu`siniw ushin ilimiy texnikaliq progress penen ekologiyanin` ara qatnasina baylanisli ma`seleni aniqlaw za`ru`r. Ilimnin` ha`m texnikanin` rawajlaniwi tek ekologiyaliq problemani sheshiwdin` mu`mkinshiligin boldiradi ha`m 36 ol belgili sotsialliq sharayitlarda a`melge asadi. Sonday-aq ekologiyaliq problemalardin` globalliq xarakterin esapqa ala otirip, onin` qa`wpinin` o`tkirligin moyinlawimiz kerek. Nege degende bul qa`uipti boldirmawdin` bir qiyinshilig`i sonda, adamlar o`zinin` ta`biyat penen praktikaliq o`z-ara qatnasinda ko`p jag`dayda jeke, sheklengen ma`plerin basshiliqqa aladi. Na`tiyjede ta`biyat ha`r tu`rli regionlardin`, xaliqlardin` qarsilasliq platsdarmina ha`m aynalip ketedi. Al, xaqiyqatina kelsek, bul qa`wip sonshelli ku`shli, endi oni tutas birlik bolip toqtatpasa bolmaydi.
Bunnan basqa o`mirdin` ta`biyiy sharayitlarin basqariwda tek resurslardi tutiniwdi ta`rtipke saliwdin` shegarasinda sheklew naduris. Ken` ma`niste bul adam ushin jaqsi o`mirlik ortani quriwdi an`latadi. Onin` sotsialliq ha`m ta`biyatliq parametrleri onin` rawajlaniwi ushin maksimum mumkinshiliklerdi ta`miynleydi. Bug`an sa`ykes ekologiyaliq rawajlaniw tu`sinigi adamnin` ma`pine ilayiq qorshag`an ortaliq rotsionalliq qa`liplesiw protsessi bolip tabiladi.
Ha`r qashan adam o`zinin` praktiksinda anaw ya minaw ob`ekttin` tiri ya tiri emes qubilis ekenligi menen qizig`adi. Aqiri, bul bizin` sirtqi du`n`yani qabillawimizdag`i fundamentalliqqa iye ajiratiw liniyalarinan esaplanadi. Alg`ashqi adamlar ushin animizm, demek adam ha`m tas ha`m tiri, olar janlarinan ayirilg`ansha o`mir su`redi degen tu`sinik hu`kim suredi. Biologiyanin` filosofiyaliq du`n`yag`a ko`z-qarasliq a`hmiyeti sonda, tiri o`zinde dialektikaliq rawajlaniwdin` nizamliqlarinin` ha`m minezlemelerinin` barliq baylig`in o`z boyina ja`mlegen.
Dialektikaliq rawajlaniw jeke biologiyaliq tu`r ushin ha`m belgili territoriyag`a jaylasqan biri-biri menen baylanisqan ha`m o`z-ara ha`rekettegi tu`rlerdin` jiyindisi -biotsenoz ushin ha`m ha`tteki biosfera ushin ha`m tiyisli. Bul uliwmaliqlar menen birge olardin` ha`rbiri spetsifikaliq o`zgesheliklerge ha`m iye. Aytayiq, tsikillik rawajlaniw (tuwiliw, o`siw, rawajlaniw, o`liw) jeke organizm da`rejesinde bar, al bul vid, biosfera da`rejesinde joq. Biologiyaliq organizmlerdin` rawajlaniwi nizamli, ta`rtipke tu`sken protsesstin` u`lgisi. Sonliqtan erte da`wirlerden baslap organizmnin` rawajlaniwi basqada protsesste model` bola aladi. Ma`selen, kosmogoniyaliq miflerde du`n`yanin` payda boliwi, rawajlaniw fazalari tuwrali aytiladi.
Bul model` a`yyemgi grek oyshillarinin` naturfilosofiyaliq ko`z-qaraslarinda ha`m bar. Tirishilik haqqinda ha`zirgi ko`z-qarasqa kelsek, Ku`n sistemasinin` Jerden basqa birde-bir planetasinda tirishilik joq. Tiri ha`m tiri emes ta`biyatti ajiratiwda o`mirdin` kelip shig`iw ma`selesi menen soqlig`isiw. Ha`zirgi ilimiy ko`z-qaraslar boyinsha tirishilik jer betinde payda bolg`anina 3, 8 milliard jilday bolg`an. Son`, 2 milliard jil keyin fotosintezge uqipli birinshi kletkalar payda boladi.
Demek, ximiyaliq reaktsiya ushin ku`nnin` jaqtisin paydalaniwg`a uqipli boliw ha`m bul protsesste kislorodtin` bo`linip shig`iwi boladi. Bul jer atmosferasinin` ximiyaliq sostavin o`zgertiwge mu`mkinshilik berip, tirishiliktin` planetada tez tarqaliwina jag`day jasaydi. So`ytip tutas sistema-biosfera payda boladi. Na`tiyjede tirishiliktin` o`zi oni jer betinde saqlap turg`an faktorg`a aynaldi. Bul dialektikaliq rawajlaniwdin` bas nizamliqlarinin` biri. Materiyanin` ha`reketinin` joqarg`i formasina iye zakonliq tek g`ana biologiyaliq emes, al ximiyaliq evolyutsiyani da aniqlaydi. Belgili, organikaliq sistema tutasliq sipatinda o`zinin` alg`i sha`rtlerine iye ha`m onin` rawajlaniwi tutasliq bag`darinda ja`miyettin` barliq elementlerin bag`indiriw yamasa onnan ele jetpey turg`an organlardi bag`indiriw menen baylanisli.
Tap usi siyaqli tirishilik ha`m bizin` planetamizdin` u`stinde payda bolip ha`m tarqalip, jan`a tutasliqti sho`lkemlestirgen ku`shke biosferag`a aylanip, ondag`i protsesslerdi belgileydi. Bizin` planetamizdin` belgili stadiyasi ha`m evolyutsiyasi sipatinda g`ana emes, al pu`tkil kosmos a`leminde o`z ishine alg`an o`mir tuwrali ko`z-qaras XX -a`sirdin` basinda qa`liplesti. Oris kosmizmi ideyasi (K. E Tsiolkovskiy, A. L. Chijevskiy h. b) V. I. Vernadskiyge ta`sir etti. V. I. Vernadskiy tirishilikti planetaliq ha`m kosmosliq ta`rtiptegi faktor sipatinda qarap, tirishilikti saqlaw boyinsha adamnin` juwapkerligin tastiyiqladi. Biosfera xaqqinda ko`z-qaras tirishilikti waqittag`i ha`m ken`isliktegi tinimsiz ag`is sipatinda qarawdi talap etedi. Onda zat, energiya ha`m informatsiya o`zgeriste boladi. (zat-veshestvo bul tinishliq massasina iye atomlar, molekulalar ha`m onnan shig`ip quralg`an) diskretli birlik.