Joba Kirisiw Orta Aziyada ilim-pán rawajlandiriwdiń baslanıwı

Joba
Kirisiw
1. Orta Aziyada ilim-pán rawajlandiriwdiń baslanıwı
2. Ullı babalarımızdıń ılım hám bilim rawajlanıwına qosqan úlesi
Juwmaq
Paydalanılǵan ádebiyatlar


Kirisiw

Keleside jáhán ruwxıylıqı hám bilimi saltanatida óz orınlarınǵa iye bolǵan ullılarimizni tereń ańǵarıw, úyreniw hám kótermelew waqıtı keldi. Ókiniw menen aytamız, salkam 150 jıllıq kolonizatorlik, 70 jıllıq totatitar basqarıw princpı húkimranlıǵı dáwirinde respublikamız jetkinsheki, Birinshi prezidentimiz Islam Karimov aytqanı sıyaqlı, “... neshe jıllar bizni
tariyxımızdan, dinmizdan, ruwxıy miyraslarımızdan g'ofil etiwge urındılar,- nátiyjede olar óz xalıqtıń tariyxın, onıń bay tábiy-ilimiy, social -filosofiyalıq, etikalıq madagiyatidan payda kóriwshi bolıw, úyreniwden juda bolıp keldi”[1]. Ǵárezsizlik sebepli úyreniw, analiz etiw múmkinshiligine iye bo'lgach, ana jayimiz ruwxıy miyrasların tereńrek úyreniw biz jaslardıń wazıypamız, inchunun, óz tariyxın bilmagan xalıqtıń keleshegi de bolmaydı.

1. 
   Orta Aziyada ilim-pán rawajlandiriwdiń baslanıwı
   

IX-Xv ásirlerdi Jaqın hám Orta Shıǵıs mámleketlerinde shártli túrde
«Renessans» (oyanıw ) dáwiri dep ataydılar. Ruwxıylıq hám bilimdiń oǵada gullep-jasnawı bul dáwir ushın xarakterli bolǵan. Bul dáwirde qomusiy ılım iyeleri, ájayıp shayırlar, ullı mámleket ǵayratkerleri etiwib shıqqan. Dúnyalıq pánlerdiń tez pátda taraqqiy etiwi keń dilmashlıq iskerligine tásir etdi. Bul process, ásirese halifa Ma'mun dáwirinde (813-133 yy.) Bag'dodda «Báyit-ul-hikma» (Donolar úyi) islengen waqıtta tezlashdi. Grek filosofiyası hám shıpakerlik kásibii, hind esabı, al-ximiya hám ilmu astrologiyaǵa tiyisli dóretpeler arab tiline burıldı. Bunda Oraylıq Aziyadan etiwib shıqqan oyshıllar al-Xorezmiy, al-Farg'oniy, al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy sıyaqlı oyshıllar da úlken rol oynadılar.
Orta Aziyada tábiy-ilimiy oylawı rawajlandiriwdiń baslanıwı ullı oqımıslılar al- Farg'oniy hám al-Xorezmiylar atı menen baylanıslı. Olardıń hár ikkovi da Bag'doddagi “Báyit-ul-hikma”ning etakchi ılım iyesilerinen sanalgan. 1998 jılda al- Farg'oniy tuwılıwınıń 1200 jıllıǵı jurtımızda keń bayramlandi. Onıń opatı 861 yil bolıp tabıladı. Ol ataqlı pálekkiyotshunos alım. Onıń tiykarǵı dóretpeleri “Astranomiya hám astralyabiyaga kirisiw”, “Pálekten bolatuǵın sebepler”, “Astralyabiya páni usıllari”, “Aspan háreketleri hám juldızlar ilmi” hám basqalar bolıp tabıladı. Farg'oniyning “Astranomiya tiykarlari” kitapı sol dáwirdegi astranomiya salasındaǵı bilimlerdiń qomusi bolǵan. Ol jaǵdayda áyyemgi astronomiyashunoslik bilimleri, onıń qaǵıydaları, usılları bayanlaingan. Dóretpe XII asirdeyoq lotin tiline awdarma etilip, kóp ásirler dawamında Evropada astronomiya boyınsha qóllanba, sabaqlıq retinde xızmet etip kelgen. Ol Evropada al- Fraganus atı menen ataqlı bolǵan.
Al-Xorezmiy (780-850 yy.) Shıǵıstıń ullı oyshılı, qomusiy alım bolıp tabıladı. Onıń ilmu-astrologiya, geodeziya, geografiya hám ásirese matematika salasındaǵı xızmetlerin kútá úlken bolıp tabıladı. Ol arab, hind, lotin, grek, parsı tillerin bilgen.
Xorezmiy bir qansha kitap hám qollanbalardıń avtorı bolıp tabıladı. Bulardan eń ataqlıı “Kitap al-jábir hám al-qarsılıq kórsetiw” shıǵarması bolıp tabıladı. Bul dóretpe matematikada jańa ǵárezsiz pán - algebraning payda bolıwına jay boldı. Ol teńlemelerdi tarqatıp alıwdıń eki usılın - al-jábir, yaǵnıy keri belgilerdi birden-bir oń belgine keltiriw hám al- qarsılıq kórsetiw, yaǵnıy bir hil hadlarni keri qoyıwdı jańalıq ashdı.
Shıǵıs filosofiyalıq, social, etikalıq pikiri rawajlanıwın Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiysiz (873-950) oyda sawlelendiriw qıyın. Ol “Shıǵıs Aristoteli”, “Ekinshi muǵallım” degen ataqǵa iye bolǵan oyshıl bolıp tabıladı. Shıǵısda áyyemgi Grekistonning eń ataqlı filosofi Aristotel “Birinshi muǵallım” dep júrgizilgen. Farobiy kóp tillerdi bilgen qomusiy alım bolıp tabıladı. Ol jaratqan dóretpelerdiń ulıwma sanı 160 ta bolıp, onı eki gruppaǵa ajıratıw múmkin: 1) áyyemgi Grek filosofları hám tábiyatshilerin - Aristotel, Platon, Evklid, Galen hám basqalardıń ilimiy miyrasların awdarmalaw, túsindirme beriw, targ'ib qılıw hám úyreniwge arnalǵan dóretpeler; 2) orta ásir pániniń tábiy, social -filosofiyalıq tarawlarına tiyisli qollanbalar. Mısalı, “Aristotelning “Metafizika” shıǵarmasına túsindirme”, “Aristotelning “Aspan sisteması” kitapına túsindirme”, “Aristotelning “Etika” kitapına túsindiriw”, “Substanstiya haqqında sóz”, “Máseleler dáregi”, “Nızamlar haqqında kitap”, “Boslıq haqqında kitap”, “Muzıka haqqında sóz”, “Fazıl adamlar qalası” hám basqalardı kórsetiw múmkin.
Farobiyning pikrine qaraǵanda insannıń hám jámiyetliktiń jeńiske eriwuvi, jaqsılıqtı qolǵa kirgiziwi, etikalıq hám intellektual jetiliskenlikke eliriwi insan hám jámááttiń óz qolında bolıp tabıladı. Ol mámleketti fazıl hám bilimsiz mámleketliklerge boladı. Pazıyletli qalalarda ilim, filosofiya, etika -bilim birinshi orında bo'lmog'i kerek dep biladi. Sonda jámiyet etuklikka erisedi. Fazıl qala baslıǵı bilimli, haqıyqattı sevuvchi, ótirik hám jalańqayalarǵa jerkenish menen qarawı, ádalattı jaqsı ko'ruvchi hám ádalat ushın gúresiwshi bolıwı kerek dep aytadı. Farobiy insandı kámalı ushın xızmet etken, hayr-ehsonli jumıslar, gózzal insaniy pazıyletlerdi jaqsılıq dep esaplaydı. Insannıń kámalıge tosqınlıq etiwshi erinsheklik, bıykarshılıq sıyaqlı jaman ádetler, bilimsizlik, ongsizlik, kásip-ónerge iye bolmaw sıyaqlı kemshiliklerdi jamanlıq dep, kisilerdi odan eskertedi.
Jáhán mádeniyatı hám bilimine úlken úles qosqan, Shıǵıs hám Evropada “Shayıq -ur-baslıq - ilimpazlar baslıǵı” ataǵına iye bolǵan oqımıslı Abu Ali ibn Sinoning (980-1037) ilimiy miyrasları biz ushın bahasız ǵáziyne esaplanadi. Ol óz omiri dawamında 450 den artıq dóretpeler jaratqan. Onıń “Medicina nızamlari” atlı 5 jilddan ibarat kitapı ásirler dawamında Shıǵıs hám Evropada medistina boyınsha tiykarǵı qóllanba bolıp xızmet etip kelip atır.
Ibn Sino jaslıǵında zor miynet, izertlew, kúsh-quwatlı ılımlardı úyreniwge kiriwgen. Ol bul haqqında sonday jazadı : “Uyquga ketken waqıtımda da ońımdagi máselelerdi kóreredim. Sol jaǵdayda kóp máseleler tushumda maǵan ayan bolar edi... sol zaylda hámme ılımlardı, bekkem iyelep aldım. Insannıń múmkinshilik dárejesinde iyeleytuǵın dárejede bilimdi iyelep aldım. Aristotelning “Metafizika”sini “qırıq bir ret qayta o'qidim”. Ol maǵan hátte yad bolıp da qaldı. Lekin sonday bolıwına qaramay, men onı jáne onıń maqsetlerin tushuna almasdim”,- dep jazadı ol ómirbayanında. Ibn Sino bul mashqalanı Farobiyning Aristotel “Metazifika”siga jazǵan túsindiriwin oqıp sheshedi.
Ullı babalarımızdıń ılım hám bilim rawajlanıwına qosqan úlesi

Oyshıl insan tek jámiyette, basqa kisiler menen baylanısde hám paydalı miynette anıq kámalǵa jetkenge etedi, degen ideyanı ilgeri suradi. Insanǵa payda keltirmeytuǵın insan - ólik bolıp tabıladı, dep aytıp otedi. Jámiyette miynet ahli - dıyxanlar, sharbadorlar, ónermentler sheshiwshi rol oynaydı, dep uqtiradi. Sol sebepli, Yusuf Tán Hojib hákimge ádalatlı bolıw, óz basımshalıq hám nızamsızlikka jol qoymawdı máslahát beredi.

Yusuf Tán Hojib ılım hám bilimdi jámiettiiń rawajlanıwına, gullep- jasnawına alıp keliwshi kúsh dep bilip, olardı iyelewgen shaqırıq etedi. Ol kisin qaranǵilıq ishindegi uyge, bilimdi bolsa áne sol úydi nurafshan etiwshi mash'alga uqsatadı. Shayır kisilerdi sóylegende oylap sóylewge shaqıradı. Sózingga ıqtıyat bol, basıń ketmasin, tilingga mútajlik bol, tisiń sinmasin. Mánisdor sóz donolik belgii, biymánilik sóz mahmadanagarchilik axmaqlıq belgii bolıp tabıladı. Sol sebepli adam kóbirek qulaq salıp, kem sóylewi kerek dep aytadı. Yusuf Tán Xojib sonıń menen birge, insannıń sırtqı túsi onıń ishki ruwxıy dúnyasına uyqas bolıwına úlken áhmiyet beredi. Oyshıl jalańqaya, eki júzli kisiler jámiyet ushın zıyanlı, bunday kisilerden uzaq bolıw kerek deydi.
Muhammad Tarag„ay Ulug„bek (1394-1439 ) o„zidan úlken ilimiy hám materiallıq miyraslar qaldırdı, “Ziji jadidi Ko„ragoniy” (“Jańa Ko„ragon astronomık kesteleri”) - “Ulug„bek ziji” ullı alımdıń dúnyaǵa ataqlı shıǵarması. Ulug„bek Samarqandda observatoriya hám medrese qurdi, o„z akademiyasın quradı. O„z shákirtleri menen mińnen aslam juldızdı o„rganib, ro„yxati - “juldızlı aspan kartası”ni tuzdi. Ulug„bek akademiyasında ilimpazlar tek astronomiya bo„yicha emes, bálki matematika, filosofiya, tariyx hám basqa pánlerge tiyisli izertlewler de aparıwǵan. Ulug„bek akademiyasında islegen ataqlı astronom Ali Qushchi (Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Aloviddin Ali ibn Muhammad Qushchi (1403-1474) o„zidan matematika hám astronomiyaǵa bag„ishlagan dúnyaǵa ataqlı ilimiy jumısların qaldırdı. Ol jıl mawsimleriniń o„zgarishini Jerdiń Quyashqa jaqınlasıwı nátiyjesinde Quyash nurlarınıń Jer júzesine tásiri menen bog„liq dep esaplaǵan, Quyashdıń tutılıwı procesin ilimiy kózqarastan anıqlaǵan. Ali Qushchining dóretpeleri XvI-XvII O„rta hám Jaqın Shıǵısda astronomiya hám matematika rawajlanıwına salmaqlı tásir etken.
Mırza Ulug„bek, al-Koshiy, Ali Qushchi sanlar teoriyası gúlleniwine salmaqlı úles qo„shishdi hám astronomık gúzetiw bilimlerin jáne de joqarı dárejede ko„tarishdi. 1428-1429 -jıllarda Ulug„bek radiusı 40 metr kvadrant bas úskenesi bo„lgan, o„lchamlari teńsiz, kem ushraytuǵın astronomık observatoriya qurǵan. Samarqandda 30 jıllıq baqlawlar tiykarında dúzilgen 1018 juldız katalogı uzaq jıllar dúnyada teńsiz bo„lib qaldı. Ulug„bek astronomiya mektep jetiskenlikleri Shıǵıs hám G„arb páni rawajlanıwına úlken tásir ko„rsatdi. Onıń ilimiy dóretpeleri dúnyanıń ko„p tillerine awdarma etildi, Evropa hám Amerikada keń tarqaldı. Mırza Ulug„bek jáhán páni tariyxında Tixo Brage, Iogann Kepper, Nikolay Kopernik hám Galileo Galiley menen bir qatarda turadı. M. v. Lomonosov atındaǵı MDU úlken zalida barlıq dáwirler ilimpazlarına bag„ishlangan tariyxıy yad galereyasında o„rta ásirlerdiń ataqlı alımı Mırza Ulug„bekning portreti haqılı túrde o„ziga uyqas jaydı iyelegen. O„zbekistonning bir qatar qalaları hám Belgiyada Mırza Ulug„bekka háykel o„rnatilgan, áyyemgi Samarqand observatoriyasiga, qatar universitetlerge, atap aytqanda O„zbekiston Milliy universitetine, mekteplerge, qalaǵa qarawlı rayonlarǵa hám O„zbekistondagi fizikalıq-yadroshunoslar qo„rg„oniga onıń atı berilgen[2].
Juwmaq

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2020 -jıl 25-dekabr kúni jaslar forumında qatnastı. Prezidentimiz óz sóylewinde jaslarımızdı ullı oqımıslılarımızdan úlgi alǵan halda bilim alıwǵa odadı : “Ullı ájdadimiz Muhammad Xorezmiyning bir hikmeti bar: “So„z - gúl, jumıs - meva”. O„ylaymanki, búgin belgilep alatuǵın jobalarıńız qanshellilik miytin-puqta bo„lsa, jumısıńız da sonshalıq jaqsı nátiyje beredi,- dedi Shavkat Mirziyoyev.- Sizler ko„p kitap o„qigan, bilimli áwlad retinde jurtımız o„tmishda jáhán sivizilizatsiyasi besiklerinen biri bo„lganini jaqsı bilesiz. Siz Xorezmiylar, Farg„oniylar, Beruniy hám Ibn Sino, Ulug„bek, Navaiy hám Boburlar, Buxoriylar, Termiziylar áwladisiz. Áne sonday ullı watanlaslarımız jaratqan bahasız bilim hám jańa ashılıwlar búgin de pútkil insaniyatqa xizmet etip atır”[3].
Prezidentimiz o„z so„zida dawam etar eken, bul o„rinda qomusiy alım Muhammad Xorezmiy tiykar salǵan ılım - “algoritm”ni eslewdiń o„zi jetkilikliligin aytıp ótdi. Bul ulug„ zotning kútá úlken xızmetlerin insaniyat eli minnetdarlıq menen eslep atır. Onıń dúńya júzilik jańa ashılıwları búgingi informaciya texnologiyaların jaratıwda da tiykar bolǵan.
Joqarıdaǵı keltirilgenlerden juwmaq etetuǵın bolsaq ullı oqımıslılarimizning bizlerge qaldırǵan ilimiy me'rosi da ullı bolıp tabıladı. Bul ilimiy me'rosdan házirgi zaman menen uyqaslastırılgan halda paydalanıw hár bir bilim alıwshı ushın zárúrli bolıp tabıladı. Oqımıslınıń uqqızıwısha, balanıń bilim alıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıqı, háwesin asırıwda ol tárbiyalanıp atırǵan ortalıq zárúrli orındı iyeleydi. Shańaraqta áke - analardıńlar, ásirese, oqımıslı áke - analardıńlar óz perzentleriniń haqıyqıy insan bolıp jetilisiwine bólek itibar beriwleri kerek.
Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. 
   
   Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.: Sharq. 1998-yil
   
2. 
   
   N.A.Jumayeva. O’rta Osiyo allomalarining ilmiy me’rosi. Uslubiy qo’llanma. Buxoro, “Durdona” nashriyoti. 2013.
   
3. 
   
   review.uz/uz/712 Shavkat Mirziyoyev O„zbekiston yoshlari forumida yoshlar uchun muhim bir yangilikni yetkazdi.
   
4. 
   
   Rasulov, A. R. (2021). O'zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalari faoliyati, o'zgarish va muammolar. Academic Research in Educational Sciences, 2(2), 257-264.