Jo‘rayev 0 ‘zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri) uchinchi kitob «sharq» nashriy ot-matb aa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati toshkent 2011

masalaning davr talablariga muvofiq muvaffaqiyatli hal etilishi
respublikamiz iqtisodiyotini jahondagi rivojlangan mamlakatlar
bilan bir qatorga qo‘yadigan asosiy omildir».
Darhaqiqat, keyingi yillar davomida amalga oshirilgan ish- 
lami tahlil qilib, shuni aytish mumkinki, 0 ‘zbekistonda mulkchi- 
lik huquqi iqtisodiy o ‘zgarishlaming asosini tashkil qiladi. Shuning 
uchun ham 0 ‘zbekistonda mulkdor huquqi qonun bilan tan olindi va 
himoya qilinmoqda.
0 ‘zbekistonda bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan 
iqtisodiyotning asosini turli shakllardagi mulkchilik tashkil etishi 
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida aniq belgilab berildi.
Yuqorida keltirilgan misollardan ma’lumki, xususiylashtirish ja- 
rayoni tabiiy ravishda jamiyatda mulkdorlar sinfini shakllantirishga 
olib keldi. Bu borada kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish 
mulkdorlami vujudga keltirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu -
birinchi omil. Mulkdorlar sinfini shakllantirishning ikkinchi omili 
bu qimmatbaho qog‘ozlar bozorini rivojlantirishdir. Biroq, yaqin 
vaqtlarga qadar bu borada zarur shart-sharoit ham yaratilmagan edi. 
Shunga ko‘ra, Oliy Majlis mulkdorlar sinfini shakllantirishning hu­
quqiy asoslarini yaratish maqsadida 1996-yil 25-aprelda «Aksiya- 
dorlar jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish haqida», 
hamda «Qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyat ko‘rsatish mexaniz- 
mi to ‘g ‘risida» Qonunlar qabul qildi.
1996-yilning birinchi yarmida aksiyalar sotuvidan 1,7 milliard 
so‘m mablag‘ tushdi. Bu ko‘rsatkich 1995-yildagiga nisbatan 15, 
6 marta ko‘p bo‘ldi. Umuman, 1992-1996-yillarda davlat mulki 
obyektlarini xususiylashtirish tufayli 1 million 74 ming kishi tu-
4 2 3

---

rarjoy egasi, 2 million kishi xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida 
xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalari, paylarining egalari; qish- 
loq joylarida esa, 3 million kishi yordamchi xo'jalik, 19 ming kishi 
ko‘chmas mulk egasi bo‘lib qoldi. Bu raqamlar, shubhasiz jamiyatda 
mulkdorlar sinfi shakllantirilganini yaqqol ko‘rsatadi.
Insoniyat tarixi davlat mulkini ommaviy ravishda xususiylash- 
tirish hodisasini endigina sobiq Ittifoq tarkibidan ajralib chiqqan 
mamlakatlarda amalga oshirilayotgan ishlar misolida ko‘rmoqda. 
M a’lumki, mulkchilik taraqqiyoti yer yuzining barcha mamlakatlari 
va mintaqalarida turli davrlarda, turli holatlarda yuz bergani bilan 
shaklan va mazmunan ayni bir xil tartibda amalga oshgan. Jumla- 
dan, mulkchilik, mulkka munosabat jamiyat tabiiy taraqqiyoti, kishi- 
lar dunyoqarashi hamda ehtiyojlarining mahsuli sifatida shakllan- 
gan. Xususiy mulk hajmi va miqdoridan qat’i nazar jamiyat fuqarosi 
yashash huquqining qonuniy ifodasi, mulkka egalik esa, turmush tar- 
zining ma’naviy-huquqiy kafolati bo‘lib qolavergan. K o‘p hollarda u 
fan-texnika taraqqiyoti, madaniy ravnaq va boshqa ijtimoiy-siyosiy 
omillar ta’sirida qisman shaklini, miqyosi va ko‘lamini takomillash- 
tirgan, xolos. Mazmunan esa o ‘z mohiyatini yo‘qotmagan.
Darvoqe, insoniyat tarixi xususiy mulkni zo‘ravonlik va tazyiq 
bilan davlat tasarrufiga olish hodisasini ham ko'rgan. XX asming 
boshlarida yuz bergan va biz 73 yil mobaynida o ‘zimizni o ‘zimiz 
aldab, quyushqonga sig'maydigan dabdabalar bilan bayram qilib 
kelgan qonli Oktabr inqilobi ana shunday g‘ayriinsoniy hodisani 
amalga oshirgan edi. Odamlaming asrlar mobaynida misqollab terib 
to‘plagan moddiy va ma’naviy boyliklarini bir to‘polon bilan davlat 
mulkiga, odamlami esa mehnat vositasiga, ishlab chiqaruvchi kuch- 
larga aylantirib qo‘ydi.
Mana endi inson haq-huquqlari to‘la tiklangan va har tomon- 
lama kafolatlangan jamiyat qurayotgan bir paytimizda yaqin 
o‘tmishimiz asoratlaridan qutulish ancha qiyin kechmoqda. Har bir 
kishining o‘z yaratuvchilik qobiliyatini ko‘rsata olish, tadbirkorlik 
va xususiy mulkni rivojlantirish asosida mehnatga munosabatni tub- 
dan o‘zgartirish, kishilar ongida o ‘mashib qolgan boqimandalik il- 
latlariga barham berish ancha vaqt talab etmoqda. Bu chinakamiga 
ongimiz va tushunchalarimiz orqali yuz berayotgan ma’naviy-ruhiy 
yangilanish jarayonidir.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, mulkka 
egalik va xususiy mulkning chegarasi boim asligi kerak. Ya’ni shax- 
siy boylikni ko‘paytirish qandaydir qolip yoki miqdorda bo‘lishini 
davlat belgilab qo‘ymasligi, aksincha, u mamlakatda hammaning har
4 2 4

---

qanday vaziyatda boy bo‘lishini ta’minlash asosida alohida ijtimoiy 
muhofazaga muhtoj odamlar turmush darajasini oshirish yo‘lidan 
bormog‘i lozim. Bunga ayrim siyosatshunoslar dunyoning turli 
mamlakatlarida o‘z korxonasi filiallarini qurib, jahon bozorini egal- 
lab oigan yirik korporatsiya va firmalar rahbarlari faoliyatini va katta 
miqdordagi jam g‘armalarini misol qilib ko‘rsatishadi.
Biroq, 0 ‘zbekiston hukumati butunlay yangi tipdagi jamiyatni 
shakllantirishda har qanday tayyor andozalarga sig‘inmaydi. Jahon 
tajribalari va milliy ehtiyojlami uyg‘unlashtirgan holda mavjud ho- 
disalarga o‘ziga xos yondashadi. Jumladan, mulkchilikka munosa- 
batda ham uning o‘ziga xos usuli bor. Masalan, Prezident I. Kari- 
mov: