Jo‘rayev 0 ‘zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri) uchinchi kitob «sharq» nashriy ot-matb aa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati toshkent 2011

«odamlarning tafakkuri
va ijtimoiy saviyasi bilan demokratik o‘zgarishlar darajasi va
sur’atlari bir-biriga qanchalik mutanosib bo‘lishiga bog‘liqdir.
Tarixiy tajriba shundan dalolat beradiki, demokratik jara-
yonlarni chetdan nusxa olib ko‘r-ko‘rona ko‘chirish aslo samara
182

---

bermaydi. Aksincha, bunday yo‘l chalkash va xatarli oqibatlar-
ga olib kelishi mumkin»ligini (I. 
Karimov) ko‘rsatib berdi.
Uchinchidan, 
hurriyatga munosabatda ham boshqalardan ando- 
za olish, mamlakat tub aholisi ruhiyatini hisobga olmaslik rahbami 
ham, aholini ham, butun mamlakatni ham boshi berk ko‘chaga kiritib 
qo‘yadi. G ‘arb demokratiyasini Sharq mamlakatlarida ko‘r-ko‘rona 
joriy etish mumkin emas. Unga taqlid qilish kutilmagan fojialarga 
olib kelishi mumkin. Buning achchiq natijalarini Tojikiston misolida 
ko‘rdik. Erkinlik niqobidagi boshboshdoqlikka yo‘l berish, davlat va 
boshqaruv apparatining behad kuchsizlanishi va bo‘shashib ketishi, 
hokimiyat jilovining o‘z holiga tashlab qo‘yilishi ming-minglab xo- 
nadonlar boshiga kulfat keltirdi.
To‘rtinchidan, 
odatda yakka-yakka shaxslaming ruhiy kechin- 
malari, xatti-harakatlari va fe’l-atvoridan umumjamiyat kayfiyati, 
uning m a’naviy qiyofasi shakllanadi. Mustaqillik hayotimizga to- 
bora chuqurroq kirib borayotgan, yangicha m a’naviy, siyosiy muhit 
shakllanayotgan bir paytda bu muhim ahamiyat kasb etadi. Endi 
har galgidan ham hushyorroq bo‘lishimiz, qo‘lga kiritgan buyuk 
ne’matni asray olishimiz kerak.
Xatti-harakatlar, intilishlar har qanday sharoitda ham umumxalq 
manfaatini hisobga olib, unga tayansagina qadriyatga aylanadi. Qad- 
riyatlar esa bebaho mulk. Ulami xalq yaratadi, xalq baholaydi, o‘zi 
asrab-avayiaydi. Demokratiya xuddi ana shunday buyuk ne’mat. 
Uni oliy qadriyat sifatida tushunish, unga bo‘lgan munosabat har 
bir fuqaroning ichki madaniyatidan, m a’naviy-axloqiy qiyofasidan, 
demakki, butun millatning umumiy madaniy saviyasidan, siyosiy va 
ijtimoiy faolligidan dalolat beradi.
Muxoliflarimiz so‘z va fikr erkinligi zarur, deb da’vo qiladilar, 
uzoq-yaqindan ayyuhannos solishadi. Biroq, ular hech narsa bilan 
chegaralanmagan so‘z va fikr erkinligi noo‘rin va beo‘xshovgina 
bo‘lib qolmay, balki u xalq boshiga cheksiz kulfatlar keltirishi ham 
mumkinligini tushunmaydilar yoki tushunishni istamaydilar. Bu haq- 
da o ‘ylaganda beixtiyor atoqli faylasuf Andre Jidning «Erkin fikr- 
lash imkoniyatiga ega bo‘lish uchun eng aw alo xatti-harakatlarimiz 
og‘ir oqibatlarga olib kelmasligi kafolatiga ega bo‘lmoq lozim», -
degan so‘zlari yodga tushadi.
Demokratiyani Prezident yoki hukumat bir farmon yo qaror 
bilan, parlament bir qonun bilan o‘matib bermaydi. Uni xalq o ‘zi 
uchun o ‘z aql-idroki va zakovati bilan yaratadi. 
f t
Demokratiyani anglash - shaxsning hamma uchun birday zarur 
bo‘lgan qonunlarga to‘la rioya etish, aniq tartib-intizomga tayanib
183

---

yashash salohiyati. Demokratiya bizni inson haq-huquqlarini himoya 
qiladigan, umumxalq va umumdavlat manfaatlarini asraydigan bar- 
cha qonunlarga bo‘ysunib yashashni o‘rgatadi.
Demokratiya faqatgina siyosiy, huquqiy yoki ijtimoiy kategoriya 
emas. Ayni paytda u ma’naviy-axloqiy kategoriyadir. Demokratiya -
bu hokimiyatsizlik yoki separatizm emas! U davlat birligi va Konsti- 
tutsiya asosidagi qat’iy tartib-intizomdir.
Erkinlik, demokratiya o‘ziga hammani bo‘ysundirmasligi, 
hammani zabt etmasligi, balki u aql-idrokka bosh egishi, uning 
yo‘rig‘ida yurishi lozim. Binobarin, biz eng aw alo erkinlikni, de- 
mokratiyani tarbiyalashimiz kerak. Chunki, u sog‘lom fikrlar va 
shakllangan aql-idrok ta’sirida bo‘lsagina bizni tarbiyalashi, jamiyat- 
ni sogMomlashtirishi mumkin.
Qolaversa, har bir xalqning fikrlash darajasi voqea va hodisa- 
larga munosabati, uni baholash tarzi, o ‘zining tarixiy kelib chiqishi, 
qadimiy an’analar asosida shakllangan turmush tarzi va tabiati bilan 
belgilanadi. Qarb demokratiyasida ochiqdan-ochiq munosabat, Sharq 
demokratiyasida esa aksincha - andishalilik, G‘arbda ota-onasini 
sensirash, Sharqda esa o ‘zidan kattalarga, rahbarga hurmat bilan qa- 
rash, aql bilan ish tutish an’analari mavjud. Umuman, hayot tarzi, 
an’analar hamma vaqt har bir mamlakat xalqlarining xulq-atvorini 
shakllantiradi. Xatti-harakatini, voqealarga munosabatini odatga ay- 
lantiradi, millatning qon-qoniga singib ketadi, ming bir hujayrasidan 
joy oladi. Demak, Mag‘ribdagi turmush tarzini zo‘rlab Mashriqqa 
tiqishtirish, Mashriq hayotini Mag‘ribga ko‘chirish mumkin emas.
Ayrimlar 0 ‘zbekistonni Amerika Qo’shma Shtatlari, Olmoniya, 
Fransiya, Angliya va boshqa bir qator mamlakatlardagi ahvol bi­
lan solishtiradilar. Bu unchalik to‘g ‘ri muqoyasa emas. Birinchidan, 
mazkur mamlakatlarda chinakam, risoladagidek demokratiya mav- 
judligiga hech kim kafolat bermaydi. Sababi, hayot borki, qaysidir 
darajada «tartibbuzarlik» sodir boiadi. Insonning tabiati shunday. 
Bunday holat fuqaro va davlat o ‘rtasidagi munosabatlarda ham, fu- 
qarolaming o‘zaro munosabatlarida ham yuz bermoqda. Qolaversa, 
bu mamlakatlarda inson huquqlari, davlat va fuqaro o ’rtasidagi mu- 
nosabatlar borasida to’plangan tajribalar, amalga oshirilgan ishlar 
ikki yuz va undan ortiq yillar mahsuli ekanligi hammaga ayon. Mus- 
taqil 0 ‘zbekistondan tarixan juda qisqa vaqt ichida G‘arb davlatlari- 
dagidek keng miqyosli tadbirlami amalga oshirishni talab etish aqlga 
sig‘maydi. Odamlar dunyoqarashi, fikrlash tarzi va onglilik darajasi- 
ni bir kun yo bir yilda o’zgartirish sira mumkin emas.
Biroq, masalaning boshqa tomoni ham bor. Bu rivojlangan
184

---

mamlakatlar mustaqillikka erishgan davr bilan bugungi kun ijtimoiy- 
siyosiy jarayonlarining turlichaligi, odamlar dunyoqarashi va ong- 
lilik darajasidagi o ‘zgarishlami taqqoslaganda yaqqolroq ko‘rinadi. 
Mazkur rivojlangan mamlakatlarga nisbatan 0 ‘zbekistonda huquqiy 
demokratik davlatni vujudga keltirish jarayoni ancha tez, shiddatli- 
roq tarzda bormoqda.
Ana shundan kelib chiqib Prezident Islom Karimov