Munozara:
Qolaversa, tarix falsafasida turli tafakkur maktablari paydo
bo‘lib, ularning har biri tarixiy tadqiqotning mohiyati va maqsadi haqida o‘ziga xos
nuqtai nazarni taqdim etadi. Masalan, idealistik maktab tarixga ilohiy iroda yoki
ruhning vaqt o‘tishi bilan paydo bo‘ladigan namoyon bo‘lishi sifatida qaraydi. Bu
qarash tarafdorlari, masalan, nemis faylasufi Georg Vilgelm Fridrix Xegel, tarix
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 1, ISSUE 6, 2023. SEPTEMBER
ResearchBib Impact Factor: 8.654/2023 ISSN 2992-8869
147
tarixiy voqealarni o‘rganish orqali anglash mumkin bo‘lgan o‘ziga xos mantiqqa
asoslanganligini aytib o‘tgan. Bundan farqli ravishda, materialistik maktab tarixiy
jarayonlarni shakllantirishda moddiy sharoitlarning, xususan, iqtisodiy omillarning
rolini ta’kidlaydlab Karl Marks asarlaridan ta’sirlangan materialistlar tarix birinchi
navbatda sinfiy kurash va boylik ishlab chiqarish va taqsimlash bilan bog'liq, deb
ta’kidlaydilar. Bundan tashqari, Pragmatik maktab hozirgi muammolarni hal qilish
va kelajakdagi natijalarni shakllantirish maqsadida tarixiy tahlilga e’tibor qaratib,
amaliyroq yondashuvni qo‘llaydi. Ushbu turli xil tafakkur maktablari tarix
falsafasidagi nuqtai nazarlarning boy xilma-xilligini namoyish etib, ushbu
intellektual fanning murakkabligi va ko‘p qirraliligini ta’kidlaydi. Umuman
olganda, tarix falsafasida bir nechta turli tafakkur maktablari mavjud. Ana shunday
maktablardan biri teleologik yondashuv bo‘lib, u tarixning ma’lum bir maqsad yoki
maqsad sari oldindan belgilangan yo‘ldan borishini ta’kidlaydi. Bu nuqtai nazar
ko‘pincha diniy yoki metafizik e’tiqodlarga tayanadi va tarixdagi voqealar buyuk
reja yoki ilohiy in'omning bir qismi ekanligini ta’kidlaydi. Boshqa tomondan, tsiklik
yoki takroriy yondashuv ham mavjud bo‘lib, u tarixning bashorat qilinadigan
naqshlarda takrorlanishini ko‘rsatadi.
Idealizm - dunyoni shakllantirishda g'oyalar va ongning muhimligini
ta’kidlaydigan falsafiy nuqtai nazar. U voqelik ob'ektiv va inson tafakkuridan
mustaqil emas, balki inson ongining mahsuli ekanligini ta’kidlaydi. Bu nuqtai nazar
hukmron materialistik qarashga qarshi chiqadi. asosiy rolni moddiy sharoit va
iqtisodiy omillarga bog'laydi. Idealizmga ko‘ra, shaxs va guruhlarning g‘oyalari,
e’tiqodlari, qadriyatlari va mafkuralari jamiyat taraqqiyoti va tarixiy o‘zgarishlarga
katta ta’sir ko‘rsatadi. Idealizm, shuningdek, inson ongi dunyoni yaratish va
o‘zgartirish qudratiga ega ekanligini ta’kidlaydi. Bu nuqtai nazar turli sohalarda,
jumladan, siyosat, din va san'atda ta’sir ko‘rsatdi. Biroq, idealizm empirik
dalillarning etishmasligi va moddiy haqiqatlarni e’tiborsiz qoldirish potentsiali
uchun tanqidga duch keldi. Kamchiliklariga qaramay, idealizm ong va dunyo
o‘rtasidagi munosabatlarga oid kengroq falsafiy munozaralarning muhim tarkibiy
qismi bo‘lib qolmoqda.
Materializm falsafiy e’tiqod bo‘lib, jismoniy dunyo yagona voqelikdir va hamma
narsani moddiy sabablar va jarayonlar orqali tushuntirish mumkin. Uning
ta’kidlashicha, ong va ong miyaning funktsiyalari va shuning uchun jismoniy
hodisalarga kamaytirilishi mumkin. Materializm an'anaviy diniy va ma’naviy
|