Jpcr: anpassung des lehrbetriebs an den bologna prozessim ingenieurstudium f

MULTİPLEKSOR 
Multipleksor verilən ünvan(kod şəklində) əsasında çıxış 
siqnalını idarə edən qurğudur. Multipleksordan əsasən bir neçə 
sensorlardan alınan informasiyaları idarəetmə sisteminə ötürmək 
üçün istifadə olunur. Multipleksorun informasiya və idarəetmə 
X
1
 
X
2 
X
3 
& 
y
0 
& 
y
1 
& 
y
2 
& 
y
3 
& 
y
4 
& 
y
5 
X
1
 
X
2 
X
3 
X
4 
X
4 

 
- 167 - 
kimi 2 girişi vardır. Informasiya girişinə sensorlardan gələn 
informasiya mənbələri qoşulur. İdarəetmə girişinə isə hər hansı 
bir informasiya girişini çıxışa verilməsini ünvanını ifadə edən 
kod verilir.  Şəkil4.19-da 8 girişli multipleksorun sxemi 
göstərilmişdir.  
  
 
 
 
 
 
              Şəkil4.19.  8 girişli multipleksorun sxemi 

 
- 168 - 
Burada f0 – f7 informasiya girişləridir. Bu (f0 – f7) 8 ədəd üç 
mərtəbəli koddan istifadə olunur(x1 – x3). x1, x2, x3 girişlərinin 
kombinasiyasından(kodundan) aslı olaraq uyğun girişin çıxışa 
verilməsi müəyyənləşir. Multipleksorun işinin həqiqilik cədvəli 
aşağda göstərilmişdir.  
x1  x2  x3  F 
 
x1  x2  x3  F 
0 
0 
0 
f1 
1 
0 
0 
f5 
0 
0 
1 
f2 
1 
0 
1 
f6 
0 
1 
0 
f3 
1 
1 
0 
f7 
0 
1 
1 
f4 
1 
1 
1 
f8 
  
 
 
REGİSTRLƏR 
Registrlər rəqəmlərin yazılması və saxlanılması üçün 
nəzərdə tutulur. Bundan başqa registrlər həm də ardıcıl şəkildə 
verilən informasiyanı paralel şəklə çevirə bilər, yəni yazılmış 
informasiyanı bir və ya bir neçə addım sola və ya sağa sürüşdürə 
bilər. Registrlərin əsas xarakteristikası onların mərtəbələrinin 
sayı və tez təsirliliyidir. Registrin mərtəbələrinin sayı rəqəmləri 
saxlamaq üçün olan trigerlərin sayı ilə müəyyən edilir. 
Registrlərin tez təsirliliyi isə onların takt tezliyi ilə müəyyən 
edilir. Takt tezliyi informasiyanın yazılma və sürüşdürülmə 
tezliyini göstərir.  
Saxlama registrləri: Saxlama registrləri bir mərtəbəli 
asinxron RS trigeri üzərində qurulur. Triger rəqəmin bir 
mərtəbəsini yadda saxlamaq üçün istifadə edilir. N mərtəbəli 
ədəd üçün olan registrdə N ədəd trigerdən istifadə olunur. A 
Şəkil 4.20-də saxlama registri göstərilmişdir. Çəkdiyimiz 
sxemdə saxlama registri informasiya girişinə takt 
impulsu(sürüşdürmə impulsu) girişinə və sazlama  malikdir. 

 
- 169 - 
Oxuma hər mərtəbəni trigerlərindən paralel olaraq və həmçinin 
axırıncı mərtəbədən başlayaraq yerinə yetrilə bilər. Sürüşdümə 
impulsu bütün trigerlər üçün birləşdirilmiş C girişinə verilir. 
Sazlama girişləri də birləşdirilmişdir və R girişinə verilir. 
Registri informasiya yazılmamışdan əvvəl onun “sıfra sazlama” 
girişinə impuls verilərək ilkin vəziyyətə gətrilir. Ardıcıl kodlarla 
informasiyanın yazılması zamanı aşağı mərtəbədən başlayaraq 
informasiya girişlərinə impulslar verilir. 
Kod kombinasiyasının mərtəbədən mərtəbəyə keçməsi 
üçün takt girişinə impuls vermək lazımdır. İnformasiyanın 
oxunması da ardıcıl yerinə yetrilərsə, bu zaman oxunma 
yazmada olduğu kimi mərtəbə mərtəbə yerinə yetrilir. 
 
 
 
 
Şəkil 4.20. Saxlama registrinin sxemi 
 
RƏQƏMSAL SAYĞACLAR 

 
- 170 - 
Rəqəmsal sayğaclar onun girişinə verilən impulsları 
saymaq və onu yadda saxlamaq üçündür. Sayğaclar EHM-lərdə 
və RPİ(Rəqəmli Programla İdarəetmə) sistemlərində əmrlər 
ünvanlarının ardıcıllığının yaratmaq üçün və yerinə yetrilən 
tsiklik əməliyyatların sayını hesablamaq üçün istifadə olunur. 
Sayğaclar giriş impulslarını cəmləyən, çıxan və reversiv olurlar. 
Girişə impuls daxil olması ilə cəmləyici sayğacda göstəriş 
bir vahid artır, çıxan sayğaclarda isə bir vahid azalır. Reversiv 
sarğac isə hər iki rejimdə işləyə bilir. Sarğacları qurmaq üçün 
aşağı mərtəbə trigerlərinin  düz çıxışını, yuxarı mərtəbə trigerin 
hesabi girişini birləşdirir. Aşağı mərtəbə trigerin hesabi girişinə 
isə C0 giriş impulsları verilir  (şəkil4.21.). 
 
 
 
 
 
 
a) Prinsipial sxem 
 
 
 
b) İş dioqramı  

 
- 171 - 
 
 
c) Şərti işarəsi 
                                Şəkil 4.221.ayğacın sxemi 
3 mərtəbəli cəmləyici sayğacın reallaşdırılması sxemi 
yuxardakı sxemdə verilib. İlkin vəziyyətdə bütün çıxışlarda “0” 
səviyyə olur.(Q1, Q2, Q3) Q1 trigeri onun girişinə hər “1” 
impuls verdikdə öz vəziyyətini dəyişdirir. Q1 trigerində Q1 “1” 
vəziyyətindən “0” vəziyyətinə keçərkən növbəti sürüşdürmə 
siqnalı “0”-dan “1” vəziyyətinə keşərkən isə sürüşdürmə 
impulsu yaranır. 
 
 
 
                                    5.  Əlaqə qurğuları 
                    5.1. Sənaye şəbəkələri sistemi 
   Uzun illər müddətində verilənlərin ötürülməsi və qəbul 
edilməsi sistemlərində mərkəzləşmiş sxem ənənəsi üstünlük 
təşkil etmişdir. Belə sxemdə bir ədəd güclü hesablama qurğusui 
olur və böyük kabellər toplusu vasitəsilə mərkəzi hesablama 
qurğusu (HQ) vericilərlə və icra mexanizmləri ilə birləşdirilr. 
Belə sxem üzrə əlaqələndirmə zamanı yüksək qiymətli EHM-
dən istifadə olunur və çox miqdarda bahalı kabel xətləri istifadə 
olunur. Buna baxmayaraq avtomatlaşdırma səviyyəsini 
yüksəltmək mümkün olmur, sistemə yeni bir qurğunun 
R 
T
1 
2
0 
2
3 
2
1 
CT
2 
Q
1
 
Q
2
 
Q
3
 

 
- 172 - 
qoşulması mümkün olmur, etibarlılıq aşağı olur və s. Bu 
səbəbdən də mərkəzləşmiş EVM-lə idarəetmə sxemi adətən 
iqtisadi cəhətdən ya az səmərəli olurdu ya da iqtisadi cəhətdən 
qəbulolunmaz olurdu. Mikroprosessor qurğularının inkişafı 
mərkəzləşmiş əlaqə sxeminə alternativ həllin yaradılmasına 
imkan verdi. Alternativ həll isə çoxlu qovşaqlardan ibarət 
sisemlər arasında rəqəmli üsulla işləyən rəqəmli sənaye 
şəbəkəsinin yaradılması oldu (fieldbus). Hal-hazırda yüzlərlə 
müxtəlif tipli sənaye şəbəkələri, sənaye protokolları və sənaye 
interfeysləri avtomatlaşdırma sistemlərində tətbiq olunurlar. 
Bunlara misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar. Modbus, 
PROFİBUS, İnterbus, Bitbus, CAN, LON, Foundation Fieldbus, 
DH+, Control Net, Device Net, Ethernet vəs. 
      Sənaye şəbəkələrindən istifadə edilməsi imkan verdiki, elə 
qovşaqlardan istifadə edilsin ki, onlar arasında əlaqə (kimi) 2 
telli az kütləli kabellərlə yerinə yetirilsin və bu qovşaqlarda tam 
funksiyalı qurğuların (kontrollerlər, intellektual giriş və çıxışlar) 
yerləşdirmək mümkün olsun. 
      Sənaye şəbəkəsinin hər bir qovşağı bir neçə funksiya yerinə 
yetirə bilər, bunlara aşağıdakıları aid etmək olar: 
-  Sənaye şəbəkəsinin digər qovşaqlardan əmrlərin və 
verilənlərin qəbul edilməsi. 
-  Onlara qoşulmuş vericilərin verilənlərinin oxunması. 
-  Onun üçün proqramlaşdırılmış alqoritmin (üzrə) yerinə 
yetirilməsi. 
-  Vericilərdən alınan informasiyaların rəqəm formasına 
çevrilməsi  
-  İcra mexanizmlərin qoşulması üçün idarəedici təsirlərin 
verilməsi 
-  Toplanmış informasiyanın şəbəkənin digər elementlərinə 
ötürülməsi  

 
- 173 - 
  Sənaye şəbəkələri bazasında qurulan TPAvİS-lərin ənənəvi 
mərkəzləşmiş sistem üzrə qurulmuş TPAvİS-lərə nəzərən bəzi 
fərqləndirici xüsusiyyətləri vardır: 
1)  Kabel məhsuluna kifayət qədər qənaət olunması. Km-lə 
bahalı mis kabel əvəzinə 1 neçə yüz m ucuz naqil 
cütündən istifadə etmək. Kabelləin çəkilməsi ilə əlaqədar 
olan xərcləri azaldır. 
2)  İdarəetmə sisteminin etibarlılığın artırılması. Verilənlərin 
rəqəmli üsulla ötürülməsi verilənlərin 
analoq üsulla ötürülməsindən dəfələrlə etibarlıdır. Rəqəm 
formasında ötürülmə küylərə daha (az) 
qeyri-həssasdır və yaşarlılıq keyfiyyəti daha yüksəkdir. 
3)  Çevik və asan motivikasiya olunan olması. Belə 
şəbəkələrdə istənilən anda giriş və çıxışların sayını 
artırmaq, sistemə yeni qovşaqlar qoşmaq olar. 
    Şəkil 5.1-də lokal sənaye şəbəkəsi göstərilmişdir. 
 
 
 
 
Şəkil 5.1. Lokal sənaye şəbəkəsinin sxemi 

 
- 174 - 
 
 
5.2. AS-interfeys 
     As-interfeys (Actuatoos/Sensors interface)-icra 
mexanizmlərinin və vericilərin interfeysi olub 
avtomatlaşdırmanın açıq sənye şəbəkəsinin aşağı səviyyəsidir. 
AS interfeys imkan verir ki, vericilər və icra mexanizmləri 
qurulmuş şəbəkənin vasitəsilə idarəetmə sisteminə 2 telli kabel 
vasitəsilə qoşulsun. AS interfeysin budaqlanma sxemi  şəkil 5.2-
də göstərilmişdir.   Şəkildən göründüyü kimi AS interfeysi 
müxtəlif komponentləri bir-birilə birləşə bilir. Bu 
komponentlərəsasən aşağıdakılardır: 
-  Aparıcı qurğu (PLC SİMATİC) 
-  Aparılan qurğu (AS-interfeysin modulları-standart 
periferiya qurğularının və mexanizmlərinin qoşulması 
üçün interfeys, vericilərin və icra mexanizmlərinin 
qoşulması üçün interfeys) 
-  AS-interfeysin yeni və təkrarlanan budaqları 
-  AS interfeysin kabelləri 
-  AS interfeysin qida bloku 
-  Ünvanların tapşırılması üçün cihaz  
-  AS interfeys üçün proqram 
AS interfeys sistemində xüsusi modulları qoymaqla sistemə 
geniş iş olunan vericilər və icra mexanizmləri qoşmaq olar. 
 
 
 
 
 

 
- 175 - 
 
 
 
 
Şəkil 5.2. AS interfeysin budaqlanma sxemi 
 
 
 
 
5.3. Profibus 
Sənaye şəbəkəsi oblastında adətən müxtəlif həllər tələb 
olunur. Bəzi hallarda informasiyanın dəyişdirilməsi mürəkkəb və 
uzun xəbərlə və orta sürətlə yerinə yetirilməlidir. Digər halda isə 
qısa xəbərlə cəld informasiya dəyişməsilə olmalıdır. Başqa bir 
halda isə partlamaya və yanğına təhlükəli şəraitdə işləmək lazım 
olur. 

 
- 176 - 
     PROFİBUS müəsisənin komunikasiya problemlərini 
kompleks həll edən sənaye şəbəkələri toplusudur. 
PROFİBUS-un bu təsnifatı altında 3 müxtəlif əvəzoluna bilən 
protokollar başadüşülür: 
-  PROFİBUS-FMS 
-  PROFİBUS/DP 
-  PROFİBUS/PA 
PROFİBUS-FMS sənaye şəbəkəsinin sxemi  şəkil 5.3-də 
böstərilib. 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 5.2. PROFİBUS-FMS şəbəkəsinin sxemi