Jpcr: anpassung des lehrbetriebs an den bologna prozessim ingenieurstudium f

 
- 1 - 
 
 
                                                               
       
Tempusprojekt: 516678 TEMPUS-1-2011-1-DE-TEMPUS-
JPCR:                  
ANPASSUNG DES LEHRBETRIEBS AN DEN BOLOGNA 
PROZESSIM INGENIEURSTUDIUM FÜR 
ASERBAIDSCHAN 
 
 
 
 
 
Vorlesungsskript: Prozessleitsysteme (PRLS)
 
 
 
Für die Master -Studiengänge: 
Automatisierungstechnik und Elektrische 
Energietechnik 
 
Prosesl
ərin idarə edilməsi 
 
Dr. Ing. Mammadova Afag (AzTU) 
 
 
 
 
 
 
Baku 2015 
 
 

 
- 2 - 
Einführung 
 
1.1 Überblick 
1.2Gliederung 
1.3Zerlegungsprinzip 
2.Aufgabe aus der Verfahrenstechnik 
2.1.Prozess und Verfahren 
2.1.1.Begriffe zur Anlagenstrukturierung 
2.1.2.Darstellungsformen 
2.2.Anlagen 
2.2.1.Begriffe zur Anlagenstrukturierung 
2.2.2.Anlagenkonzepte 
2.2.3.Darstellungsformen 
2.3Produktionsmethoden 
2.4.Beispiel 
3.Augabenstellungen für die Prozessleittechnik 
3.1Aufgaben nach DIN 
3.2.Das Ebenenmodell  der Produktion 
3.3Geschichtliche Entwiicklung der Prozeßleittechnik 
4.Sensor-und Aktorsysteme 
4.1Allgemeine Betrachtungen zu Sensorsystemen 
4.1.1. Struktureller Aufbau 
4.1.2.Kennwerte 
4.1.3.Kommunikation zwischen Sensorsystem und 
Ausgabegereät 
4.2 Taxonomie der Sensorsysteme 
4.3 Temperaturmeßtechnik 
4.3.1 Übersicht über die Verfahren 
4.3.2 Widerstandsthermometer 
4.3.3 Thermoelemente 
4.3.4 Strahlunspyrometer 

 
- 3 - 
4.4 Druckmessung 
4.5 Durchflußmeßtechnik 
4.5.1 Meßverfahren 
4.5.2 Wirkdruckverfahren 
4.5.3 Schwebekörperverfahren 
4.5.4 Magnetisch-induktive Durchflußmessung(MID)  
4.5.5 Mechanische Volumenzähler 
4.5.6 Wirbel-Durchflußmessung 
4.5.7 Ultraschall-Durchflußmessung 
4.5.8 Coriolis-Massedurchflußmessung 
4.5.9 Thermische Massedurchflußmesser 
4.6 Drehzahlmessung 
4.7 Füllstandsmessung 
4.7.1 Schwimmerverfahren 
4.7.2 Verdränger-Verfahren 
4.7.3 Wäge-Verfahren 
4.7.4 Bodendruck-Verfahren 
4.7.5 Elektrothermisches Verfahren 
4.7.6 Kapazitätsverfahren 
4.7.7Absortionsverfahren. 
4.7.8 Echoverfahren 
4.8 Gewichtsmessung 
4.9 Gas-Chromatographie 
4.10 Aktorsysteme 
4.10.1 Überblick 
4.10.2 Armaturen für Massenströme 
5 Regel-und Steuereinrichtungen 
5.1 Allgemeine Begriffe 
5.2 Signale 
5.3 Regeleinrichtungen 
5.3.1 Beispiele für Regelstrecken 
5.3.2 Anforderungen an Regelungen 

 
- 4 - 
5.3.3 Verhalten von Reglern 
5.3.4 Strukturen von Regelkreisen 
5.3.5 Selbsteinstellende Regler 
5.3.6 Reglergerätetechnik 
5.3.7 Anfahren von Regeleinrichtungen 
5.3.8 Beispiel für eine geregelte Teilanlage 
5.4 Steureinrichtungen 
5.4.1Klassifizierung von Steuerungen 
5.4.2 Aufbau speicherprogrammierbarer Steuerungen 
5.4.3 SPS-Programmierung 
5.4.4 Funktionsweise 
6 Prozeßleitsysteme 
6.1 Strukturen von Prozeßleisysteme 
6.2 Prozeßnahe Komponente(PNK)  
6.2.1 Funktionen 
6.2.2 Aufbau 
6.3 Anzeige-und Bedienkomponenten (ABK)  
6.3.1 Funktionen 
6.3.2 Oberfläche für Anlagenbediener 
6.3.3 Aufbau einer ABK 
6.4 Engineering Workstations (EWS)  
6.4.1 Aufgabenstellung 
6.4.2 Relationale Datenbanken 
6.5 Leitrechnerkomponenten (LRK)  
6.6 Nachrichtentransportsystem 
6.6.1 Aufbau von Netzwerken 
6.6.2 Übertragungsverfahren 
6.6.3 ISO-Referenzmodel 
6.6.4 Anforderungen in der Prozeßleitebene 
6.7 Prozeßleitsystem Advant OCS von ABB 
6.7.1 Systemstruktur  
6.7.2 System – Software 

 
- 5 - 
6.8 Prozeßleitsystem Tactician von Eurotherm 
6.8.1 Anforderungen in Labor- und Technikumsanglagen 
6.8.2 Systemstruktur  
7 Gehobene Prozeßführungsfunktionen 
7.1 Rezeptfahweise…. 
7.1.1Motivation der Rezeptfahrweise 
7.1.2 Rezeptbegriff 
7.1.3 Rezetausprägungen und-hierarchien 
7.1.4 Darstellungsformen 
7.1.5 Batch-und Konti- Teilsteuerrezepte 
7.1.6 Steuerungskomponenten 
7.1.7 Zustände und Betriebsarten 
7.1.8 Chargendokumentation 
7.1.9 Bedienen und Beobachten 
7.1.10 Erstellen und Pflegen von Rezepten  
7.2 Gehobene Methoden der Regelungstechnik 
7.2.1 Modellbildung 
7.2.2 Prädiktorgestützte Verfahren 
7.2.3 Zustandsregelung 
7.2.4 Fuzzy Control 
8 Erhöhung der Sicherheit und Verfügbarkeit 
8.1Sicherheits-und Schutzsystem 
8.1.1Sicherheitskonzepte 
8.1.2 PLT-Einrichtungen 
8.1.3 Beispiel für die Überwachung eines Rührkessels 
8.2 Verfügbarkeit von PLS-Komponenten 
8.2.1 Backup- Und Redundanzkonzepte 
8.2.2 Unterbrechungsfreie Stromversorgung 
9 Zentrale PLT-Einrichtungen 
9.1 PLT- Räume 
9.2 Prozeßstromversorgung 
9.2.1 Überblick 

 
- 6 - 
9.2.2 Verfügbarkeitsforderungen 
9.2.3 Hochverfügbare Stromversorgungen mit Unterbrechung 
9.2.4 Hochverfügbare Stromversorgungen ohne Unterbrechung 
10 Prozeßleittechnische Planung 
10.1 Überblick und Ziele 
10.2 Abwicklungsphasen 
10.2.1 Vorgehensweise im Projekt 
10.2.2 Grundlagenermittlung 
10.2.3Vorülanung 
10.2.4 Entwurfsplanung 
10.2.5 Genehmigungsplanung 
10.2.6 Kostenermittlung 
10.2.7 Ausführungsplanung 
10.2.8 Beschaffung 
10.2.9 Montage 
10.2.10 Inbetriebnahme 
10.3 Qualitätssicherung in der Prozeßleittechnik 
10.3.1 Begriffe 
10.3.2 Validierung von Anlagen 
10.4 Planungshilfsmittel 
10.4.1 Richtlinien und Festlegungen 
10.4.2 Planung mit CAE 
 Literaturverzeichnis 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
- 7 - 
1. AVTOMATLAŞDIRMANIN TEXNİKİ VASİTƏLƏRİ 
HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT 
1.1. Əsas anlayışlar 
          Avtomatlaşdırmanın texniki vasitələri fənni texnoloji 
proseslərin avtomatlaşdırılmasının  element bazasının 
öyrənilməsi ilə məşğul olur.   
Avtomatlaşdırma – maşınla istehsalın bir mərhələsi olub 
idarəetmə funksiyasını insanın əvəzinə avtomatik qurğu vasitəsi 
ilə yerinə yetirilməsidir.  
Avtomatlaşdırmanın texniki vasitələri fənnini öyrənərkən 
bəzi anlayışları nəzərdən keçirək: 
         Texnoloji idarəetmə obyekti (TİO): TİO, vasitəsi ilə 
texnoloji proseslər reallaşdırılan texniki avadanlıqlar   
toplusudur . 
Element – avtomatlaşdırma   sistemlərində   element   
dedikdə   elə  məmul  başa  düşülür  ki, bu   məmul   
konusturuktiv   cəhətdən   yerinə   yetirilmiş   (bitirilmiş)  olsun   
və  avtomatlaşdırma   sistemində   müəyyən   bir  funksiyanı   
yerinə   yetirsin. 
Avtomatik idarəetmə sistemi (AİS)-AİS   dedikdə  
texniki   qurğuların  və  proqram – texniki  vasitələrin   elə  
toplusu başa düşülür  ki, bunların   öz   aralarında   qarşılıqlı   
təsiri   nəticəsində  hər   hansı   bir   idarəetmə   qanunu   
(alqoritmi)   yerinə   yetirilə   bilsin.  
          Avtomatlaşdırılmış   idarəetmə   sistemi (AvİS): 
avtomatlaşdırılmış   idarəetmə    sistemi   insan   fəaliyyətinin   
müxtəlif   sahələrini   optimal   idarəetmək  üçün   
imformasiyanın   avtomatlaşdırılmış   yığımını,   emalını   və   
təqdimatını   təmin  edən   insan – maşın  sistemidir. 
          Müasir istehsalatda   yeni  fasiləsiz   texnoloji   proseslərin    
üstünlük   təşkil   etməsi   Lokal   Avtomatik   Tənzimləmə   

 
- 8 - 
Sistemindən  (LATS)   daha  mükəmməl  olan  bir   idarəetmə 
sisteminin   yaranması   tələbini  zəruri etmişdir.  Belə  
pirinsipcə   yeni   idarəetmə   sistemi kimi  texnoloji  proseslərin   
avtomatlaşdırılmış   idarəetmə  sistemi  meydana gəlmişdir 
(TPA
v
İS). TPA
V
İS   yalnız   2-ci  və  3-cü  nəsil  EHM  
yaradılması   nəticəsində   mümküm  olmuşdur. 
           Avtomatlaşdırılmış   texnoloji  kompleks (ATK):  
birlikdə  fəaliyyət  göstərən  TİO  və  TPA
v
İS avtomatlaşdırılmış    
texnoloji   kompleks  adlanır.   
TPA
V
İS    Lokal   Avtomatik   İdarəetmə   Sistemindən  
əsas   fərqləndirən   cəhətləri   aşağıdakılardır. 
   -  İmformasiya  axının  daha  müasir   təşkili. 
   -  İmformasiyanın  alınması , emalı  və  təqdim  edilməsi   
prosesinin   tam  avtomatlaşdırılması. 
   -  İdarəetmə   prosesində  daha  effektiv  qərarların   qəbul   
edilməsi   üçün   operator  personalının   idarəedici   hesablama   
maşını  (İHM)  ilə  aktiv  dialoqa   girmək   imkanının    olması. 
   -  İstehsalın   işə   salınması  və  saxlanması  zamanı   yüksək  
avtomatlaşdırma   dərəcəsinin   olması. 
      Qeyd   etmək  lazımdır  ki, avtomatik  istehsal  sahələrinin   
idarə   edilməsində    insanın  iştirakı   TPA
V
İS – nə  nisbətən   
daha  az  olur .   Başqa  sözlə  TPA
V
İS –də   insan   kifayət  
qədər aktiv  iştirak    edir.  
 
1.2. AvİS – lərinin    əsas   funksiyaları 
      TPA
V
İS    idarəetmənin    hər   hansı   bir   məqsədini   yerinə   
yetirilməsinə      yönəlmiş      fəaliyyətinə        TPA
V
İS      funksiyası   
deyilir. TPA
v
İS    funksiyalarına    daxildir: 
1)    İmformasiya  təminatı    funksiyası  –  TİO–nin   
vəziyyəti      haqqında    imformasiyanın    toplanması,  çevrilməsi   
və  saxlanması. 

 
- 9 - 
2)  TİO-nin   cari   vəziyyəti   haqqında   imformasiyanın   
ilkin  emalı. 
3)    Texnoloji    parametrlərinin      meyillərinin    və  
avadanlıqların      vəziyyət      göstəricilərinin      verilən    
qiymətlərindən   fərqlənmələrinin   aşkar   edilməsi. 
4)    Ölçülə      bilməyən    kəmiyyətlərin      və    göstəricilərin   
qiymətlərinin      hesablanması                  (  dolayı  ölçmə    ,  
proqnozlaşdırma  və  s.). 
5)    İmformasiyanın        operativ      əks    etdirilməsi      və  
reqestirasiyası. 
6)  Operativ   personalla    imformasiya   mübadiləsi. 
7)    Yüksək      ierxialı      A
V
İS–i      ilə        imformasiya   
mübadiləsi. 
TPA
v
İS    özü   insan – maşın  sistemi  olub , texnoloji  
obyektin    uyğun      qəbul      edilmiş    kriteriya        üzrə      idarə   
olunmasını   təmin   etmək   üçün   imformasiyanın   avtomatik   
yığımını,  emalını  yerinə  yetirməklə    idarəedici      təsirləri   
hazırlayır və   realizasiya  edir. 
Müasir   TPA
v
İS – in    yaradılması    zamanı   texnoloji   
həllərin    (  qərarların)      dünya      miqyaslı        inteqrasiyası  , 
unifikasiyası    müşahidə   olunur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
- 10 - 
1.3. Avtomatlaşdırmanın texniki   vasitələrinin   təsnifatı 
        Avtomatlaşdırılmanın    ümumiləşdirilmiş    funksional   
sxemi  şəkildə 1.1-də  göstərilmişdir.        
      
 
 
                                                                                                        
 
İQ-idarəetmə qurğusu                                                                                                                                
İS – idarəetmə   sistemi    
İO – idarəetmə   obyekti    
ƏK  - əlaqə kanalları    
TQ – tapşırıq  qurğusu   
İEQ – imformasiyanı   emal  edən  qurğu   
GÇQ  – gücləndirici – çevirici   qurğu   
 İƏK – imformasiyanı    əks   etdirən   qurğu   
 İM – icra  mexanizmi    
 İşO – işçi  orqanlar   

 
- 11 - 
 NQ – nəzarət  qurğusu   
 V – vericilər   
 İÇ – ikinci  çevricilər   
 
        Baxılan      funksional    sxemdə        İEQ      və      GÇQ  –  ya   
adətən   mərkəzi    işləm    qurğusu    və ya    mərkəzi   prosessor    
qurğusu   adlanır    və    bütün   məntiqi   funksiyaları    yerinə    
yetirir . 
       V  və   İÇ    isə    nəzarət   qurğusu   adlanırlar. 
       TQ – dan   siqnal   İEQ – ya    imformasiya    daxil    
olduqda  ,  imformasiya     tapşırılmış 
və    ya    verilmiş    alqoritim   üzrə   emal   edilir .  GÇQ – da    
gücləndirilir   və   çevrilir .   İM – i hərəkətə    gətirmək    üçün    
əmrlər   verilir .   İM   öz   növbəsində   icra   orqanını  
(tənzimləmə orqanını )    hərəkətə    gətirir .  Verici   prosesin   
gedişi   haqqında   imformasiyanı   alaraq   və  əgər   lazımdırsa    
V – nin    çıxışında   ikinci   çevricidə    çevrilərək   və   
güclənərək    İEQ  - ya ötürülür .   Başqa   sözlə   idarəetmə   
alqoritmi   TQ-dan   və    NQ-dan    alınan   imformasiyalar 
əsasında    müəyyən    edilir . 
        Funksional   sxemə    daxil    olan   elementləri   aşağıdakı    
kimi   açıqlaya    bilərik:   
        1. Nəzarət qurğusu (NQ) və tapşırıq qurğusu (TQ) birlikdə  
giriş   qurğuları   adlanırlar (1.1  və  1.2) . 
1.1   Tapşırığı   əllə   daxil   etmə  : düymələr ; tumblerlər ; 
klaviatura . 
1.2    Nəzarət   qurğuları  : vəziyyət ,  sürət ,  təzyiq ,  qüvvə  ,  
temperatur ,  sərf  ,   v. s - vericiləri . 
         2. Çıxış   qurğuları   kimi   GÇQ , İM-i   və   İO   ola   
bilərlər . 
2.1. İM-ni    idarə   edən   qurğular  : kontaktorlar ; 
gücləndiricilər ;  maqnit  buraxıcıları ;  v. s. 

 
- 12 - 
2.2. İcra   orqanlarını   idarə   edən   qurğular : elektromexaniki   
tutqaclar ;  elektromexaniki  patronlar ;  itələyicilər ; 
vibrobunkerlər  
          3. İmformasiyanı    emal   edən   qurğular  (imformasiyanı   
çevirən   və  gücləndirən   hissəsi):  rele ;  zaman  releləri ;  
sayğaclar ;   yaddaş   qurğuları ;   PMM ; PMK ; İEHM . 
           4. Sənaye   şəbəkələri   vasitələr: AS – interfeys ;  
PROFİBUS ;  Ethernet ; Bitbus ;  Modbus . 
           5.  İmformasiyanı   əks   etdirən   qurğu   (İƏQ):  
siqnallama ;  göstəricilər. 
          Qeyd   olunanlardan   başqa   avtomatlaşdırma    
sistemlərində    mühafizə   edici   qurğulardan    və   qida    
mənbələrindən   istifadə   olunur  .    
6.      Mühafizə   edici   qurğulara : bloklama ;  
qoruyucular . 
7.      Qidalandırıcı   mənbələrinə    isə : transformatorları   
və   stabilizatorları    misal   göstərmək   olar .  
 
        Avtomatlaşdırmanın    əsas    inkişaf   istiqamətləri   
aşağıdakılardır . 
1)   Avtomatlaşdırma    sistemlərinin    funksional   imkanlarının   
artırılması . 
   -    idarəetmə   funksiyasına   görə  sadə   işə   salma  ,  saxlama    
və   avtomatik   reversləmədən tsiklik    proqram   və   adaptiv    
idarə   istiqamətində . 
   -    diaqnostika    funksiyasına   görə   dövrənin   qırılmasının   
indikasiyasından    bütün    sistemin    proqramla    testlənməsi   
istiqamətində . 
    -      siqnallama    funksiyasına    görə   sadə   lampalardan   
testli   və   qrafiki   displey   istiqa –mətində      
    -      digər   sistemlərlə   əlaqə   funksiyasına    görə    naqilli   
əlaqədən   sənaye   şəbəkələri   istiqamətində  . 

 
- 13 - 
2)     Element   bazasının    mürəkkəbləşməsi  :   Bu   rele   
kontakt   sxemlərindən   ayrı – ayrı  elementlərdən   ibarət   
yarımkeçirici    kontaktsız  sistemlərə , onlardan   isə   inteqral    
mikrosxemlərə   keçməklə   yerinə   yetirilir . 
          Avtomatlaşdırmanın   element   bazasının   inkişaf   
mərhələri    şəkil 1.2-də   göstərilmişdir . 
 
                 
 
Şəkil 1.2. Element bazasının inkişaf mərhələləri 
   
3)    Sərt    aparat   sxem   strukturlarından   çevik   yenidən   
sazlana   bilən ,  proqramlana   bilən, strukturlara     keçməklə . 
4)     Adi   əllə   (qeyri – avtomatik)  laihələndirmə   üsulundan   
avtomatlaşdırılmış   laihələndirmə    üsuluna   keçməklə .  
 
1.4. Sənaye   avtomatikası 
       Müasir    sənaye    avtomatikası   termini   dövlət   sənaye   
cihazları   sistemi   (DSCS)   əsasında    müəyyən   edilir . 
        Sənaye   avtomatikası    texniki   vasitələr    toplusu   olub  ,  
özüdə   ölçmə   vasitələrini  və avtomatlaşdırma    vasitələrini   
birləşdirir .  Məqsədi    imformasiyanı    qəbul  edərək ,  emal 
etmək  və tapşırılmış alqoritm əsasında nəzarət  ,  tənzimləmə   
və   idarəetmə   fəaliyyətlərini   yerinə   yetirməkdir. 
        Sənaye   avtomatikası   vasitələrinə    aiddir :    
1.   Texniki – imformasiya    ölçmə   vasitələri . 
2.    Elektron   funksional   və  məntiqi  qurğular . 
3.    İkinci   cihazlar   və   göstəricilər . 
4.    Tənzimləyicilər   və   tapşırıq   qurğuları . 

 
- 14 - 
5.    İcra    mexanizimləri ,   rele   kontaktor   qurğuları   daxil  
olmaqla . 
6.    Qida   mənbələri . 
         
      Qeyd   etmək   lazimdır  ki ,  aşağıdakı   elementlər   ölçmə   
vasitələrinə   aid  edilir : 
1)   Texnoloji   və   qəza   siqnallayıcıları . 
2)    Avtomatik   bloklama   və   texnoloji    müdafiə . 
3)     Qəza   idarəetməsi . 
4)     İdarəetmə   prosesi   vəziyyətlərinin   və   operator   işinin   
qeydiyatı . 
5)     Sistemin   qurğularının   xarici   imformasiya   sistemləri  
ilə   əlaqələndirilmənin   vasitələri . 
 
        1.5. Sənaye   avtomatikasının   funksional   təyinatına   
görə   təsnifatı 
     Sənaye   avtomatikası  funksional   təyinatina   görə   beş  
növə   bölünür . 
1)  İstlik   energetikası təyinatlı: Burada  əsasən   temperaturun 
, təzyiqin , təzyiq   düşgüsünün , səviyyənin , sərfin  ölçülməsi , 
tənzimlənməsi    yerinə    yetirilir  . 
2)   Elektro   energetik təyinatlı: Burada   cərəyan  şiddətinin , 
gərginliyin , elektrik   potensialının , elektrik    potensiallarının 
fərqi ,  EHQ-nin , aktiv  gücün ,  reaktiv   gücün ,  tam  gücün , 
güc   əmsalının , tezliyin , induktivliyi , qarşılıqlı – induktivliyin 
, elektrik   tutumunun , elektrik   müqavimətinin   ölçülməsı   və 
tənzimlənməsi   yerinə   yetirilir . 
3)   Mexaniki təyinatlı: Xətti  və  bucaq   kəmiyyətlərinin , 
bucaq   sürətinin , qüvvə   momentinin , qüvvə  momentləri   
cütünün , məmul   sayını  , materialların   dəyişikliyi , 

 
- 15 - 
vibrasiyaları , səs  təzyiqinin , kütlənin və .s  ölçülməsi   və  
tənzimlənməsi . 
4)   Kimyəvi   tərkib təyinatlı: Qaz , maye  və   bərk   
cisimlərin   kimyəvi   tərkiblərinin   ölçülməsi . 
5)   Fiziki   xassələr təyinatlı: Nisbi  nəmliyin , elektrik   
keçiriciliyinin , sayğacın  və .s  ölçülməsi   və   tənzimlənməsi  . 
 
 1.6. Texniki    vasitələrin    göstərilmə    üsulları 
    Texniki   vasitələrin   öyrənilməsi   və   avtomatlaşdırılmış    
sistemlərin   laihə   edilməsi   zamanı    texniki   vasitələrin    
göstərilməsi   və  təqdim  edilməsi   müxtəlif  üsullarla   ola   
bilər . Texniki   vasitələrin   göstərilməsi    üçün   aşağıdakı  
üsullardan  istifadə   olunur : 
       1)  Konustruktiv   üsul - Cihaz   və  qurğular   
maşınqayırma   rəsmxəttinin   köməyi   ilə  texniki  şəkillər,   
ümumi görünüşlər  ,  proyeksiyalar   və  aksonometriya    
şəklində   verilə   bilər; 
       2)  Sxem   üsulu- Bu   üsulla   göstərmə   zamanı   hər  bir   
elektriki ,  pnevmatik, hidrovlik , mexaniki ,  elementlər   üçün  
dövlət   standartında   şərti   işarələr müəyyən   edilir    və   bu   
elementlər   şərti işarələrlə    göstərilir . 
       3)  Riyazi   üsul: Bu   üsul   əsasən  proqramla   reallaşdırıla   
bilən   texniki   vasitələr    üçün   tətbiq   edilir  və    aşağıdakı   
kimi   təqdim   oluna    bilər . 
  -   tipik   dinamiki    bəndlərin   ötürmə   funksiyası   şəklində  . 
  -   baş   verən   proseslərin   diferensial   tənliklərlə   
göstərilməsi . 
  -   idarə   olunmanın   məntiqi   funksiyalarla   göstərilməsi . 
  -   prosesin   gedişini  vəziyyət   qrafiki  ilə ,  tsikloqramma   ilə 
,  zaman   dioqramı  ilə   göstərilməsi  . 
  -   texniki   vasitələrin   blok   sxemlərlə   göstərilməsi . 

 
- 16 - 
 
1.7 Dövlət sənaye cihazları sistemi (DSCS) 
      DSCS – i   mürəkkəb   şəbəkəli   bir   sistem  olub  bir   sıra   
alt   sistemlərə   malikdir  və   onu müxtəlif    mövqeylərdə    
təsnif    etmək   olar .  DSCS – nin    funksional-ierarxiatik   və    
konustruktiv – texnoloji   təsnifatına    baxaq . 
1.8 DSCS – nin  funksional   ieraxiatik   strukturu 
        DSCS – i   çox   şaxəli   sistem    olub   müxtəlif   
cəhətlərinə   görə   təsnif    olunur . Aşağıdakı    şəkil 1.3-də   
DSCS – nin   funksional   təsnifatı   göstərilmişdir .   
                           
 
 
Şəkil 1.3. DSCS-nin funksional təsnifatı 
 
Burada, İTV – imformasiyanı  toplayan   vasitələr ; OTV – 
obyektə  təsir   edən   vasitələr; 
0  səviyyə - texnoloji   prosesin   reallaşdırılması; 1  səviyyə - 
obyektə   təsir  göstərən   və   obyekdən   alınan   

 
- 17 - 
imformasiyaların    emalı; 2  səviyyə - tənzimləmə ,  
stabilləşdirmə , rəqəmli  idarəetmə; 3   səviyyə - adaptasiya , 
optimallaşdırma , dioqnoztika , vizuallaşdırma; 4   səviyyə - 
planlaşdırma   və  tədqiqat . 
      Qeyd   etmək   lazımdır  ki , sənaye   müəssələrinin   müasir   
idarəedici  fərqləndirici   cəhəti ondan    ibarətdir  ki , burada   
hesablama   vasitələrindən   və   şəbəkə   texnolojiyasından   
bütün idarəetmə   sahələrində   istifadə   olunur . 
       Dünya  təcrübəsində   kompleks   avtomatlaşdırmanın   
tabeli   təsnifatının   beş   səviyyəsindən    istifadə   olunur .    
Şəkil 1.4-də   istehsalın   idarə   olunmasının   beş   səviyyəli   
tabeli təsnifatı   göstərilmişdir . 
 
 
 
 
Şəkil 1.4. İstehsalın idarə olunmasının tabeli təsnifatı