Jpcr: anpassung des lehrbetriebs an den bologna prozessim ingenieurstudium f

 Електромагнит релеляр 
     Електромагнит релеляри електрик сигналыны 
електромагнитин лювбяринин йердяйишмясиня чевирян вя 
нятиcядя контактларын гапанмасыны вя ачылмасыны тямин 
едян релеляря дейилир. Електромагнит релеляриня електрик 
эцcляндириcиляринин бир нювц кими бахмаг олар, беля ки, 
реленин ишлямяси цчцн лазым олан сигналын эцcц реле 
контактларынын идаря етдийи електрик дюврясинин 
эцcцндян ящямиййятли дяряcядя аз ола биляр.  
Електромагнит релеляри сабит вя дяйишян cяряйан 
електромагнит релеляриня айрылырлар. Сабит cяряйан 
релеляри ися юз нювбясиндя нейтрал вя полйаризя олунмуш 
олурлар. Нейтрал релеляр долагдакы cяряйанынын 
истигамятиндян (полйарлыьындан) асылы олмайараг 
ишляйирляр. Беля релеляр идаряетмя дювряляриндя даща 
эениш йайылмышлар. Полйаризя олунмуш релелярдя 
лювбярин йердяйишмəсинин истигамяти реленин 
долаьындакы cяряйанын истигамятиндян, башга сюзля 
эириш эярэинлийинин полйарлыьындан асылыдыр.  
Нейтрал реле изоля олунмуш електрик контактлары иля 
сярт механики ялагядя олан щярякятсиз долаглы нцвядян 
ибарятдир (шякил 4.1). 
 
         Şəkil 4.1. Elektromaqnit relenin sxemil 
 

 
- 140 - 
Нцвянин долаьындан реленин ишлямяси цчцн кифайят 
гядяр cяряйан ахдыгда нцвя лювбяри юзцня тяряф чякир вя 
о да юз нювбясиндя контактларын ачылыб-баьланмасыны 
тямин едир. Идаряедиcи сигналы эютцрдцкдя лювбяр вя 
контактлар йайлы лювбярин тясири алтында илкин 
вязиййятя гайыдаcаглар. 
Електромагнит релесинин етибарлылыьы контактларын 
щазырландыьы материаллардан асылыдыр. Кичик чыхыш 
эцcлц реленин контактлары алчаг кечид мцгавимятини 
тямин етмяк мягсядиля эцмцшдян, платиндян вя онларын 
диэяр металларла яринтисиндян щазырланыр. Бюйцк эцcлц 
контактлар онларын иш вахты яринмясинин гаршысыны 
алмаг цчцн эцмцшцн волфрам вя гырмызы мисля 
яринтисиндян щазырланыр. 
Дяйишян cяряйан електромагнит релеляринин иш 
принсипи ясас етибариля сабит cяряйан релеляринин иш 
принсипинин ейнидир. Фярг ондан ибарятдир ки, идаря 
долаьындакы cяряйан 1 санийядя 100 дяфя сыфыр гиймяти 
алыр. 
Бурадан эюрцнцр ки, лювбяря тясир едян електромагнит 
гцввяси дя санийядя 100 дяфя сыфыр гиймяти алыр, башга 
сюзля, лювбяр 1 санийя ярзиндя 100 рягс едир. Лювбярин 
рягси дювряни гапамыш контактлар арасында 
гыьылcымларын ямяля эялмясиня сябяб олур ки, нятиcядя 
контактлар йаныр, даьылыр, магнит системиндя сяс вя 
уьултулар йараныр. Ещтизасы азалтмаг цчцн эениш 
йайылмыш тядбирлярдян бири нцвя гцтбцнцн бирини ики 
щиссяйя кясяряк бюлмяк вя щиссялярдян бириня гыса 
гапалы долаг гоймагдан ибарятдир  (шякил 4.2). 
 
 
 
 

 
- 141 - 
 
 
 
 
 
 
 
                               Şəkil 4.2. Dəyişən cərəyan relesinin sxemi 
 
Cяряйанын идаря w долаьында йаратдыьы Ф магнит  
сели ики Ф
1
 вя Ф
2
 щиссяляриня айрылыр. Ф
1
  сели гыса 
гапалы долаьы нцфуз едир вя онда е.щ.г. индуксийалайыр. 
Щямин е.щ.г. долагда cяряйан йарадыр ки, о да юз 
нювбясиндя Ф
1
 селиня якс фазалы сел йарадыр. Она эюря дя 
Ф
1
  сели фазаcа Ф
2
 селиндян 

 буcаьы гядяр эери галыр. Ф
2
 
сели ися фазажа Ф сели иля цст-цстя дцшцр. Беляликля, Ф
1
 
вя Ф
2
 селляринин йаратдыглары Ф
е1
 вя Ф
е2
 електромагнит 
дарты гцввяляри арасында да фаза фярги (сцрцшмяси) 
йараныр. Нятиcядя реленин лювбяриня тясир едян нятиcяви 
дарты гцввяси Ф
е
=Ф
е1
+Ф
е2
 идаря долаьындан ахан 
cяряйанын истянилян анында сыфра бярабяр олмур. Она 
эюря дя идаря долаьына эярэинлик вердикдя реленин 
лювбярини нцвяйя сыхан дарты гцввяси щямишя тясир 
эюстярмиш олур. Долаьы бир фазалы дяйишян cяряйанла 
бяслядикдя онун магнит дюврясиндя щистерезис вя дюврц 
cяряйанлардан ямяля эялян иткиляр йараныр. Бунлары 
азалтмаг цчцн магнит дюврясини йцксяк кейфиййятли 
поладлардан, нцвяни ися бири диэяриндян изоля едилмиш 
назик полад вярягялярдян йыьмаг лазымдыр. 
 
 Магнитля идаря олунан контактлар (щерконлар) 
 
b) 
a) 

 
- 142 - 
Ади реленин контактлары атмосфер мцщити тясириндя 
олурлар. Бу ися онларын тозла чирклянмясиня, 
цзяриляринин оксид тябягяси иля юртцлмясиня, мцхтялиф 
атмосфер газларынын, су бухарларынын вя с. тясириня 
мяруз галмасына сябяб олур. Нятиcядя контактларын ети-
барлылыьы вя давамлылыьы азалыр. Бу амиллярин 
тясирини реленин контактларыны тясирсиз газда вя йахуд 
вакуумда йерляшдирмякля хейли азалтмаг олар. Беля 
шяраит ися щерконларда – магнитля идаря олунан 
контактларда йарадылыр. 
Шякил 4.3-də садя щеркон эюстярилмишдир. 1 вя 2 
йайлы ферромагнит лювщяcикляри тясирсиз газла 
долдурулмуш вя 3 шцшя капсул ичярисиндя 
йерляшдирилмишдир. Капсула хариcдян сарынмыш w 
сарьаcындакы cяряйан тяряфиндян йарадылан Ф магнит 
сели 1 вя 2 лювщяcикляриндян кечир вя онларын уcлары 
арасындакы щава аралыьында cязбедиcи електромагнит 
гцввяси йарадыр. 1 вя 2 лювщяcикляри гапаныр вя cяряйан 
дюврясини йарадырлар. Сарьаcдакы cяряйан эютцрцлдцкдя 
еластик гцввялярин тясири иля лювщяcикляр илкин 
вязиййятя гайыдыр вя cяряйан дювряси гырылмыш олур. 
 
                                       
 
 

 
- 143 - 
Şəkil 4.3. Herkonun sxemi 
 
 
 
 Заман ререляри 
       Автоматик идаряетмя системляриндя бир сыра 
ямялиййат, о cцмлядян мцщяррикин ишя салынмасы, 
реверси, тормозланмасы вя с. мцяййян заман дюзцмц иля 
йериня йетирилир. Бу мягсядля автоматик системлярдя 
заман релеляриндян истифадя едилир. 
Заман релеляри ишлямя цчцн сигналын верилдийи 
андан контактларын гапанмасы (вя йахуд ачылмасы) анына 
гядяр тянзимлянян заман дюзцмц йарадырлар. Автоматик 
идаряетмя системляриндя електромагнит, конденсаторлу, 
пневматик, моторлу вя диэяр заман релеляри тятбиг едилир. 
Бир нечя санийя заман дюзцмц алмаг цчцн ади 
електромагнит релеляринин сарьыларындакы cяряйанын 
дяйишмясини зяифлядян схемлярдян истифадя етмяк олар 
(шякил 4.4.). Беля релелярин стабиллийинин йцксяк 
олмамасына бахмайараг онлар юзляринин садялийиня вя 
нисбятян уcуз олмаларына эюря тяcрцбядя чох истифадя 
олунурлар. К контактыны вурдугда конденсатор долаьы 
шунтлайыр вя сарьаcдан cяряйан йалныз конденсатор 
долдугдан вя онун мцгавимяти бюйцдцкдян сонра кечир. Р 
резистору дюврядяки илкин cяряйанын гиймятини 
мящдудлашдырыр. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
- 144 - 
 
              Şəkil 4.4. Kiçik zaman dözümlü zaman relesi 
 
      Щал-щазырда сянайедя РC – дювряляринин 
яталятлилийиня ясасланан конденсаторлу заман релеляри 
эениш тятбиг едилир.  
    Машынгайырмада пневматик заман релеляри дя эениш 
тятбиг олунур (шякил4.5.)  Реле електромагнит ютцрцcцдян  
1  вя  заман  дюзцмлц  контакты олан пневматик ялавя гур-
ьудан   ибарятдир.  Бу   гурьунун   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                           Şəkil 4.5. Pnevmatik zaman relesinin sxemi 
 
щерметик камерасы 8 атмосфер иля кичик дешикля 6 
ялагялидир. Эювдя резиндян щазырланмыш еластик 
мембран 4 иля баьлыдыр. Мембран шток 10 васитясиля 
електромагнитин лювбяриня сюйкянир. Идаряедиcи 
контакты вурдугда електромагнит 1 юз лювбярини чякир. 
 
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
11 
10 
 
 
 
 
 

 
- 145 - 
Шток ися камеранын дешийиндян 6 дахил олан щава иля 
долмасындан асылы олараг йайын 9 тясири алтында йаваш – 
йаваш ашаьы енир. Штокун эедишинин сонунда дястяк 3 
микрочевирэяcин 2 контактларыны вурур. Реленин илкин 
вязиййятя гайытмасы електромагнит cяряйансызлашаркян 
йайын 11 тясири алтында олур. Бу заман пневматик 
камерадан щава ани бир заманда якс клапан 7 васитясиля 
чыхарылыр. Реленин заман дюзцмцнц винтин 5 кюмяйиля 
0,4-дян 180 санийяйя гядяр тянзимлямяк мцмкцндцр. 
Дягигяляр вя саатларла юлчцлян даща бюйцк заман 
дюзцмц алмаг цчцн моторлу заман релеляриндян истифадя 
олунур. Беля релеляр електрик мцщяррикляринин 
интеграллама хцсусиййятляриня ясасланыр. Електрик 
мцщяррикинин валынын дюнмя буcаьы 
                      


T
0
dt


                                 (5.12) 
кими тяйин олунур. Яэяр валын фырланма тезлийи 
сабитдирся, онда 
 
                       
,
T



                                   (5.13) 
йяни валын дюнмя буcаьы заман релесинин тянзим 
гиймятиня дцз мцтянасибдир. Моторлу заман релесинин иш 
принсипи шякил 4.6-дакы схемля изащ олунур. 
Идаряедижи сигнал верилдикдя електромагнит 9 ишя 
дцшцр вя илишмянин 3 муфтасыны чевирир. Щярякят 
синхрон електрик мцщяррикиндян 1 редуктор 2 васитясиля 
цзяриндя дайаг 5 олан йумруьун 7 валына 8 ютцрцлцр. Сон 
вязиййятдя дайаг 5 контактлар системини 4 чевирир. 
Мцяййян мцддят кечдикдян сонра електромагнит 9 
дюврядян ачылыр, муфта араланыр, эери гайытма йайынын 
6 тясири иля йумружуг 7 илкин вязиййятя гайыдыр. 

 
- 146 - 
Моторлу реленин заман дюзцмцнц йумруcуьун илкин 
вязиййятини вя йахуд редукторун ютцрмя нисбятини 
дяйишмякля тянзимлямяк олар. Беля релелярин хятасы 10-
15%, механики давамлылыьы 1000 ачылыб – баьланма 
тсикли гядяр олур. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                        Şəkil 4.6. Matorlu zaman relesi 
 
4.2. İnformasiyanı emal edən kontaktsız qurğular 
      Müasir informasiyanı emal edən qurğular ayrı-ayrı məntiqi 
elementlər üzərində qurulur. Bu məntiqı elrmentlərin giriş və 
çıxış siqnalları yalnız məntiqi “0” və “1” qiymətlərini ala bilirlər. 
Bu zaman siqnalın qiyməti əhəmiyyət kəsb etmir. Siqnalların 
belə diskretləşdiriməsi və onların iki səviyyəyə ayrılması 
idarəetmənin tədqiqi və tətbiqi məntiqi cəbrdən (Bu lcəbrindən) 
istifadə etməyə imkan verir.  
 
 
 
1 
2 
3 
4 
5  6 
7 
8 
9 
 

 
- 147 - 
 
 
MƏNTİQİ CƏBRİN ƏSAS ANLAYIŞLARI 
Diskret idarəetmənin əsasını məntiqi cəbr və ya Bul cəbri 
təşkil edir. Bul cəbrində mövcud olan bütün dəyişənləri 
müqayisə etmək üçun cəmi 2 simvoldan istifadə olunur(0, 1). 
Bul cəbrində 4 əməliyyat var. 
1)  Məntiqi “və”(“and”) – konyuksiya və ya vurma(^, *). 
2)  Məntiqi “və ya”(“or”) – dizyuksiya və ya cəmləmə(v, 
+). 
3)  Məntiqi inkar “yox”(“Not”) – inversiya(məntiqi 
ifadənin üstündən xətt çəkməklə göstərilir). 
4)  Məntiqi ekvivalentlilik(=). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bul cəbrində dəyişənlər arasındakı aslılıqlar aksioma kimi 
qəbul olunurlar. Bul cəbrinin əsas aksiomlarından aşağdakı 
nəticələri çıxartmaq olur.  
(1,2) və (1`,2`)               x+x=x və x*x=x                                                                    
(5) 
(1,3) və (2`,3`)               x+0=x və 0*x=x                                                                    
(6) 
(2,3) və (1`,3`)               1+x=1 və x*1=x                                                                    
(7) 
(1)  0+0=0 
 
(1)` 
1*1=1 
(2)  1+1=1 
(2)` 
0*0=0 
(3)  1+0=0+1=1 
(3)` 
0*1=1*0=0 
(4)  ~1=0 
(4)` 
~0=1 

 
- 148 - 
(3) və (3`)                  x+~x=1 və ~x*x=0                                                                
(8) 
(1,1`), (2,2`), (3,3`), (4,4`)                ~(x0+x1)=~x0*~x1 və 
~(x0*x1)=~x0+~x1        (9) 
 
MƏNTİQİ  TƏMƏL FUNKSİYALARI 
Təməl  funksiyaları o funksiyalardır ki, onların müxtəlif 
yığımı vasitəsi ilə istənilən məntiqi funksiya yaradıla bilsin. 
“və”, “və ya”, “yox” funksiyaları minimal məntiqi baza 
funksiyaları adlanır. Digər məntiqi funksiyalar bu funksiyaların 
vasitəsi ilə ifadə edilir. Minimal təməl funksiyalarının özlərini də 
başqa funksiyalar vasitəsi ilə  ifadə edə bilərik. Təməl məntiqi 
işarələri  
şəlil 4.7-də göstərilmişdir. 
  
 
 
 
xn 
x1 
y 
“və” 
& 
xn 
x1 
y 
“və ya” 
1 
x 
“yox” 
& 
x
_ _
x1 
x0 
& 
& 
“və” 

 
- 149 - 
 
 
 
 
 
Şəkil 4.7. təməl məntiqi funksialar 
 
 
Qeyd etmək lazımdır ki, “və - yox” və        “və ya - yox”  
məntiqi funksiyası da minimal təməl funksiyasıdır.  
  
 
MƏNTİQ FUNKSİYALARININ ELEMENT BAZASI 
İnteqral sxemlərin texnoloji inkişafını 3 mərhələyə bölmək 
olar. 
1)  Baza məntiqi funksiyalarını yerinə yetirən inteqral 
sxemlər. 
2)  Daha çox saylı məntiqi funksiyaları yerinə yetirən(50-
500-ə qədər) inteqral sxemlər. Bunlara aiddir: 
Trigerlər, sayğaclar, registerlər, deşifratorlar, 
cəmləyicilər. 
& 
& 
x0 
x1 
0
____
x
1
____
x
x1+x0 
& 
& 
x 
x
___
“və ya” 
“yox” 

 
- 150 - 
3)  İnteqrallaşma dərəcəsi 500-10000-ə qədər inteqral 
sxemlər. Hal-hazırkı texnologiyalar imkan verir ki, bir 
gövdədə milyona qədər məntiq elementi yerləşdirilsin. 
Baza məntiqi elementləri reallaşdırma növünə görə 
aşağdakı kimi olurlar. 
1)  Rezistiv-tranzistor məntiqli(RTM) 
2)  Diod-tranzistor məntiqli(DTM) 
3)  Tranzistor-tranzistor məntiqli(TTM) 
 
 
    RTM  MƏNTİQLİ “VƏ YA - YOX” ELEMENTİ 
Şəkil 4.8-də RTM məntiqli “və ya-yox” elementinin sxemi 
göstərilmişdir. Əgər x1, x2, ... ,xm girişlərindən heç birinə siqnal 
(müsbət potensial) verilməyibsə bu zaman VT tranzistoru bağlı 
olur və müsbət potensial Rk müqaviməti vasitəsi ilə çıxışda 
oturur(çıxış 1-dir). Əgər x1-xm girişlərində hər hansı birinə və 
yaxud da bir neçəsinə müsbət potensial verilərsə bu zaman VT 
tranzistorunun bazası müsbət potensiallanır və tranzistor açılaraq 
kollektor-emitter dövrəsi vasitəsi ilə yerlə birləşir. Nəticədə çıxış 
siqnalı sıfra bərabər olur. Beləliklə baxılan sxem “və ya - yox” 
funksiyasını yerinə yetirmiş olur. 
 

 
- 151 - 
 
 
 
 
Şəkil 4.8. RTM məntiqli “və ya-yox” elementinin sxemi 
 
DTM REALLAŞDIRMALI “VƏ-YOX” FUNKSİYASI 
DTM məntiqli element “və - yox” funksiyasını reallaşdırır 
(Şəkil 4.9). Əgər m girişlərindən heç olmasa birində sıfır 
siqnaldırsa bu zaman VT tranzistoru bağlı qalır yəni, onun girişi 
sıfırlanan VDij girişlə-rindən biri vasitəsi ilə sıfır olur. Yalnız 
bütün m girişlərinin hər birinə siqnal verildikdə VD11 - VD1m 
diodları bağlanır və müsbət potensiallı gərginlik R1 meqaviməti 
ilə, ya R2 müqavimətindən, ya da VD2 dən keçən VT 
tranzistorunun bazasında oturur. 
m 
x1 
x2 
xm 
R
o
 
R
k 
R
em 
N 
VT 

 
- 152 - 
 
Şəkil 4.8. DTM reallaşdırmalı “və-yox” sxemi 
 
 
TTM REALLAŞDIRMALI “VƏ-VƏ YA-YOX”MƏNTİQİ 
FUNKSİYALARI 
TTM reallaşdırmalı göstərilən sxem 3 hissədən ibarətdir. 
(Şəkil4.9.) 
I hissə: VT1 tranzistorunun üzərində yığılır və “və” funksiyasını 
reallaşdırır. 
II hissə: Faz bölücüsü olav VT2 tranzistoru “və ya” funksiyasını 
reallaşdırır. 
III hissə: VT3 və VT4 tranzistorları isə invertor funksiyasını 
yerinə yetirməklə bərabər həm də çıxış hissəsinin gücləndiricisi 
kimi fəaliyyət göstərir. Əgər VT1 tranzistorunun girişinə vahid 
siqnal daxil olarsa bu zaman p-n keçidi əks istiqamətdə sürüşür 
və cərəyan R1 rezistorundan axır və tranzistoru aktiv inversləmə 
rejiminə keçirir. Əgər heç olmasa girişlərinin birində (x1 və ya 
x2) potensial sıfır olarsa bu zaman giriş p-n keçidi çıxışın p-n 
keçidini şuntlayır və tranzistorun doyma iş rejimini təmin edir. 
Beləliklə giriş hissəsinin(VT1) çıxışında siqnal “0” olur, yəni 
+U
i, p
 
m 
x1 
x2 
x3 
VD
11
 
R
k 
R
1 
N 
VT 
R
2 
VD
1m
 
VD
2
 

 
- 153 - 
VT2 tranzistorunun bazasında(kollektorda) siqnal “1” olur. 
Sxemdə çıxış hissəsini inversləmə və gücləndirmə funksiyasını 
yerinə yetirməklə bərabər növbəti elementlərin cəld qoşulmasını 
təmin edir. Əgər VT1 tranzistorunun bütün girişlərinə vahid 
siqnal verilərsə bu zaman VT2 və VT4 tranzistorları açıq olurlar 
və çıxış gərginliyi “0” olur. Əgər girişlərdən heç olmasa birində 
“0” siqnal olarsa, bu zaman VT2 və VT4 tranzistorları bağlanır 
və çıxışda “1” alınır.  
                                   
 
 
Şəkil 4.9. TMM reallaşdırmalı “və-və ya-yox” sxemi 
 
Trigerlər 
Rəqəm qurğularının əksəriyyətində trigerlərdən istifadə 
olunur. Trigerlər 2 dayanıqkıq vəziyyətinə malik elementlərdir. 
Trigerlər informasiyanın yayılmasına görə asinxron və sinxron 
olur. Öz daxilində məntiqi əlaqənin qurulmasına görə aşağdakı 
növlərə bölünür. 
Rb 
VT2 
x1 
x2 
VT3 
VT4 
VT1 
Rk 
Rk 
+U
i, p
 
k 
e 

 
- 154 - 
1)  RS triger - 0 və 1 vəziyyətlərinə ayrılıqda keçirilən 
triger 
2)  T triger – hesabi girişli triger 
3)  DV triger – bir girişə görə idarə edilməsi gecikməli 
triger 
4)  RST, JKRS, DRS triger – kombinə edilmiş triger 
5)  Mürəkkəb giriş məntiqli triger. 
Asinxron triger onların girişinə informasiya daxil olan 
anda reaksiya göstərir. Asinxron trigerlərdə giriş siqnalına 
reaksiya üçün heç bir əlavə şərt qoyulmur. 
Sinxron trigerlərdə isə girişə siqnal verilməsinə 
baxmayaraq triger yalnız sinxronlaşdırıcı(icazəverici) siqnalın 
verdiyi anda girişə reaksiya verir. 
 
ASİNXRON RS TRİGER 
Bu triger 2 girişə malikdir:    
1)  S – 1-i yazmaq üçün 
2)  R – 0-ı yazmaq üçün. 
Adətən bu trigerlər iki ədəd “və – yox” və ya “və ya – yox” 
məntiqi elementlərini çarpaz birləşdirilməsi yolu ilə qururuq. 
Şəkil 4.10-da “və ya – yox ” məntiqi elementi ilə yığılmış triger 
göstərilib. 

 
- 155 - 
               
 
a) 
b) 
   Şəkil 4.10. “və ya – yox ” məntiqi elementi ilə yığılmış trigerin 
sxemi 
 
 
 
Baxılan trigerin n-ci və (n+1)-ci vəziyyətləri aşağdakı 
kimidir: 
S(n)  R(n)  Q(n)  Q(n+1)  Rejim 
0 
0 
0 
0 
Saxlama 
0 
0 
1 
1 
Saxlama 
0 
1 
0 
0 
Sıfırlama 
0 
1 
1 
0 
Sıfırlama 
1 
0 
0 
1 
Birləmə 
R 
S 
T 
Q 
Q 
1 
1 
R 
S 
Q 
Q 

 
- 156 - 
1 
0 
1 
1 
Birləmə 
1 
1 
0 
 
 
1 
1 
1 
 
S=0, R=0 halı trigerin neytral vəziyyəti adlanır. Bu o 
deməkdir ki, triger “0” vəziyyətində qalır ki, S=0, R=0 olandan 
əvvəlki halda qalır. 
S=1, R=0 olduğu hal trigerin çıxışı Q=1 olur. 
S=0, R=1 olduğu hal trigerin çıxışı Q=0 olur. 
S=1, R=1 qadağan olunmuş vəziyyətdir. RS trigerinin 
işləməsinin analitik ifadəsini belə yaza bilərik Q(n+1)=S(n)+
_
R
(n)Q(n) 
 
 
SİNXRON BİR PİLLƏLİ RS TRİGERİ 
Asinxron trigerlərdən fərqli olaraq bu trigerlərin işləməsi 
üçün əlavə sinxronlaşdırıcı C girişinin olmasıdır. “və - yox” 
məntiqi elementi üzərində yığılmış sinxron bir mərtəbəli RS 
trigeri şəki l4.11-də göstərilmişdir.  
Qadağan 
olunmuş 
kombinasiya 

 
- 157 - 
         
 
                   a)                                                     b)                                               
Şəkil 4.11 “və - yox” məntiqi elementi üzərində yığılmış 
RS trigeri 
Əgər C girişində siqnal “0” olarsa bu zaman D1 və D2 
giriş məntiq elementləri S və R giriş siqnallarından aslı olmurlar 
və Q1, Q2 “1” olur. Əgər C=1 olarsa D1 və D2 məntiq 
elementlərinin hə ikisi RS trigerinin informasiya girişi üçün 
hazır olur. 
 
T  TRİGER 
Şəkil 4.12-də T trigerin sxemi göstərilmişdir.T hesabi girişi 
olan triger olub bir girişə malikdir. Bu girişə ardıcıl siqnallar 
daxil olduqca triger öz vəziyyətini dəyişir.  
R 
S 
T 
Q 
Q 
C 
& 
& 
D1 
D2 
Q 
Q 
& 
& 
S 
R 
Q1 
Q2 
D3 
D4 
C 

 
- 158 - 
       
 
a) 
b
) 
 
                c) 
Şəkil 4.12. T trigerin sxemi 
 
Sadə T trigeri iki mərtəbəli sinxron RS trigeri üzərində 
yığmaq olar. Bunun üçün trigerin R və S girişlərinin trigerin 
çıxışları ilə çarpaz olaraq əks birləşdirilir. C girişi isə hesabi giriş 
kimi (T) istifadə olunur. Belə bir trigerin sxemi şəkildə 
göstərilib. 
TT 
Q 
Q 
V 
T 
TT 
Q 
Q 
T 
D1 
D2 
Q 
Q 
& 
& 
T 
D3 
D4 
& 
& 
D5 
D6 
& 
& 
D7 
D8 
& 
& 

 
- 159 - 
 
 
 
 
D  TRİGERİ 
D trigerinin sxemi şəkil 4.13-də göstərilmişdir. D trigeri 
informasiya girişi D və sinxronlaşdırma girişi C-yə malikdir. D 
trigeri D informasiya girişinə verilən siqnalı gecikdirmək 
üçündür. “və - yox” məntiq elementi üzərində qurulmuş D 
trigerinin sxemi aşağdakı şəkildə göstərilib.  
         
 
a) 
b) 
T 
Q 
Q 
D 
C 
t 
t 
t 
Q 
D 
C 

 
- 160 - 
 
                       c) 
Şəkil 4.13. D trigerinin sxemi 
 
D trigerində çıxışın ifadəsi aşağdakı kimidir. 
Q(n+1)=D(n) 
(a)  şəkli D trigerinin fəaliyyət dioqramını göstərir. 
 
HESAB MƏNTİQ QURĞULARI 
Qeyd edək ki, müxtəlif idarəetmə alqoritmlərinin yerinə 
yetrilməsi zamanı müxtəlif hesabi və məntiq əməllərinin yerinə 
yetrilməsi tələbi meydana çıxır. Bu səbəbdən də hesabi və 
məntiq qurğularının öyrənilməsi aktuallığı yaranır. 
Cəmləyicilər: Cəmləyici onun girişində siqnallar şəklində 
verilən iki ədədin cəmini hesablamaq üçün olan qurğudur. 
Cəmləyicilər bir mərtəbəli və çox mərtəbəli olurlar. Çox 
mərtəbəli cəmləyicilər bir mərtəbəli cəmləyicilərdən təşkil 
olunub. Hər bir çox mərtəbəli cəmləyicinin hər mərtəbəsində 3 
giriş vardır. Ən aşağı mərtəbədə isə 2 giriş olur. Aşağı mərtəbə 
cəmləyicisinə yarımcəmləyici deyilir. Cəmləyicinin və 
yarımcəmləyicinin fəaliyyət cədvəli aşağda göstərilmişdir. 
Ao 
Bo 
So 
Po 
Q 
Q 
& 
& 
& 
& 

 
- 161 - 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
1 
0 
1 
 
Ai 
Bi 
Pi-1 
Si 
Pi 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
0 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
1 
0 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
1 
1 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
 
 
     Şəkil 4.15-də yaımcəmləyicinin və cəmləyicinin  sxemləri 
göstərilmişdir. 
 
 
So =Ao Bo + Ao Bo
  
Po =Ao Bo 

 
- 162 - 
 
 
 
 
 
S
i
 = A
i 
B
i 
P
i -1
 + A
i 
B
i 
P
i -1
 + A
i 
B
i 
P
i -1 
+ A
i 
B
i 
P
i -1  
P
i
 = A
i 
B
i 
P
i -1
 + A
i 
B
i 
P
i -1
 + A
i 
B
i 
P
i -1 
+ A
i 
B
i 
P
i -1  

 
- 163 - 
 
                Şəkil 4.15. Yaımcəmləyicinin və cəmləyicinin  
sxemləri 
Cəmləyicilərin və ya yarımcəmləyicilərin çıxışındakı 
siqnalları yadda saxlamaq üçün registrlərdən isstifadə olunur. 
Cəmləyicilər ardıcıl və paralel təsirli olurlar.  Şəkil 4.16-da 
mərtəbəli cəmləyicinin sxemi göstərilmişdir. 
 
 
Şəkil 4.16. Mərtəbəli cəmləyicinin sxemi 
& 
& 
& 
1 
& 
& 
& 
& 
A
i
 
P
i
  
S
i
  
1 
B
i
 
P
i-1
 
A
i
 
B
i
 
P
i-1
 

 
- 164 - 
 
MÜQAYİSƏ QURĞUSU 
Müqayisə qurğusu 2 ədəd çoxmərtəbəli ikilik ədədin 
müqayisə edilməsini yerinə yetirmək üçündür. Bu məntiqi 
əməliyyatı yerinə yetirdiyimiz zaman yuxarı mərtəbədən 
başlayaraq rəqəmlər mövqeli olaraq müqayisə olunur. Müqayisə 
etmə hər hansı bir mərtəbədə müxtəlif simvollar aşgar edilənən 
qədər davam edir. Yuxarı mərtəbə müqayisə sxeminin 2 girişi 
vardır, hansı ki, bu girişlərə müqayisə olunan Ai və Bi  ədədləri 
verilir. Yuxarı mərtəbə müqayisə qurğusunun 3 çıxışı vardır, 
hansı ki, Ai > Bi ; Ai < Bi ; Ai = Bi çıxışlarını göstərir. 
Müqayisə elementinin fəaliyyətini şərtləndirən cədvəl aşağdakı 
şəkildə göstərilmişdir. 
Ai 
Bi 
Ai > 
Bi 
Ai < 
Bi 
Ai = 
Bi 
Ai ≠ 
Bi 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
0 
1 
1 
1 
0 
0 
1 
0 
“və - yox” məntiqi elementi üzərində yığılmış bir mərtəbəli 
müqayisə sxemi  şəkil 4.17-də göstərilmişdir. 
 
 
Şəkil 4.17. bir mərtəbəli müqayisə elementinin sxemi 
 
Çox mərtəbəli müqayisə sxemi yaratmaq üçün bir mərtəbəli 
müqayisə sxemlərinin kaskaq şəkildə birləşdirilir. Şəkildə qırıq-

 
- 165 - 
qırıq xətlərlə göstərilib. Əgər Ai < Bi  olarsa o zaman Ai < Bi  
çıxışı “1” olar. Əgər Ai > Bi olarsa o zaman Ai > Bi çıxışı “1” 
olar. 
DEŞİFRATOR 
Deşifrator m elementli giriş kodunu çıxışlardan birində 
siqnala çevirir. Tam deşifratorlarda m ədəd giriş varsa onun 
çıxışlarının sayı girişlərin bütün ikilik kombinasiyasını əldə 
etməli, yəni çıxışların sayı N=2m olmalıdır. Əks halda deşifrator 
natamam deşifrator adlanır. Deşifratorlar elektron hesablama 
maşınlarında çıxış registrləri kimi və ya sayğaclar kimi istifadə 
edilə bilər. Deşifratorlardan həm də registrlərdə və ya 
sayğaclarda olan kodları rəqəm şəklinə çevirmək üçün istifadə 
olunur. Deşifratorlar xətti, piramidal və matris tipli olurlar. Xətti 
deşifratoru məntiqi “və” elementi üzərində yığmaq olar. “və” 
elementinin sayı çıxışların sayına bərabər olur. Bu zaman hər bir 
“və” elementinin girişlərinin sayı isə deşifratorların giriş 
dəyişənlrinin sayına bərabər olur.  Şəkil4ş18-də 16 mıxışlı, 4 
girişli xətti deşifrator göstərilmişdir.  

 
- 166 - 
 
Şəkil 4.18. 16 mıxışlı, 4 girişli xətti deşifrator  sxemi