Jpcr: anpassung des lehrbetriebs an den bologna prozessim ingenieurstudium f

2.7. Taxogeneratorlar 
Taxogeneratorlar    bucaq   sürətini   ölçmək   üçün  nəzərdə   
tutulur . Taxogeneratorlar  minyatur , sabit  və   dəyişən   
cərəyan   generatorlu   olub   əsasən müstəqil   təsirlənmə  
dolaqlarına  malik   olurlar .  Müstəqil   təsirlənmə   dolağı kimi  
sabit  maqnitlərdəndə   istifadə   edilir. 
 
Sabit cərəyan taxogeneratorları 

 
- 60 - 
Şəkil 2.45-də   sabit   cərəyan    taxogeneratorunun   sxemi   
göstərilmişdir . 
 
                                             
 
                     Şəkil  2.45. Sabit cərəyan taxogeneratoru 
   
    Məlum  olduğu   kimi    U
çx
 ~Фn   və  ya   U
çx
 =kw  . Yəni   
U
çx
   lövbərin   bucaq   sürətinə  mütənasib   olur .  
  
Asinxron dəyişən cərəyan taxogeneratorları  
Aşağıdakı   şəkildə   asinxron  dəyişən   cərəyan    
taxogeneratoru   göstərilmişdir . 
 
                                  
 
                                      Şəkil 2.46. Dəyişən cərəyan 
taxagenaratoru 
     Taxogeneratorun     statorunda   qarşılıqlı   perpendikulyar   
olan   iki   dolaq   yerləşdirilir . Onlardan   biri  giriş   dolağı   
U
çx 
U
t 
 

g 
TD
 
rotor
 
U
çx 
U
t 
 
TD
 

g 

 
- 61 - 
yəni  təsirlənmə   dolağı ,  digəri   isə   çıxış  dolağı   olur .   Giriş 
dolağına    gərginlik    verdikdə   əgər   rotor   fırlanırsa    bu    
zaman   çıxış   dolağında   rotorun fırlanma    tezliyinə    
mütanasib    EHQ    yaranır . 
 
                                           
2.8.Temperaturun nəzarət qurğuları  
         Cisimlərin temperaturu onların qızma dərəcəsni müəyyən 
edir və malekulların daxili kinetik enerjisini xarakterizə edir. 
Temperaturun ölçülməsi praktik olarak yalnız iki cisimin qızma 
dərəcəsinin müqayisəsi yolu ilə mümkündür. 
         Temperaturu ölçmək üçün temperaturdan asılı dəyişən və 
ölçülməyə asan tabe olan hər hansı bir fiziki xassədən istifadə 
olunur. Temperaturu ölçmək üçün adətən aşağıdakı elektiriki 
termometrlərdən istifadə olunur: 
1.  Temperaturdan genişlənməyə əsaslanan temperatur 
vericiləri. 
2.  Müqavimət termometrləri. 
3.  Termoelektirik termometrlər-termocütlər; 
4.  Şüalanma pirometrləri 
 
Bimetal temperatur vericiləri 
 
Bimetal quruluşca biri-birinə yapışdırılmış  istilikdən 
genişlənmə əmsallarə  kəskin fərqlənən bimetallik lövhədən 
ibarətdir (şəkil12.47.). Temperaturun dəyişməsi zamanı 
lövhələrin genişlənmə miqdarları müxtəlif olduğunda 
tempraturun dəyişməsinin istiqamətindən asılı olaraq, bimetal 
lövhə bu vəya digər tərəfə əyilir.  

 
- 62 - 
 
Şəkil12.47.    Bimetal lövhənin sxemi 
 
Bimetal lövhənin bu xassəsinə əsaslanaraq müxtəlif temperatur 
tənzimləyiciləri və temperatur ölçmə cihazları qurulmuşdur. 
Məsələn, ütünün temperatur tənzimləyicisi, güc dövrələrində 
tətbiq olunan istilik relrləri, spiral sarğılı termometrlər və s. 
Şəkil2.49-da güc elektrik dövrələrini artıq yüklənmədən 
qorumaq üçün istifadə olunan istilik relesinin sxemi 
göstərilmişdir. 
 
Şəkil2.49. İstilik relesinin sxemi 
 
 
Sxemdən göründüyü kimi, güc dövrəsindən axan İ 
cərəyanı istilik relesinin qızdırıcı dolağından axır. Cərəyan 
buraxıla bilən qiymətini aşarsa, bu zaman dolaqdan ayrılan 
istikik miqdarı artır və bimetalın qızması artır, bimetal əyilərək 
özünün normal bağlı kontaktını açır. İstilik relesini motorun 
idarəetmə dövrəsinə qoşulduğundan o motorun işləməsini 
dayandırır. 

 
- 63 - 
 
Şəkil2.50-də spiral sarğılı bimetal termometrin sxemi 
göstərilmişdir. Sxemdən göründüyü kimi spiralvari sarınmış 
bimetal zolağın bir ucu tərpənməz dayağa bərkidilmişdir, digər 
hərəkətli ucu isə göstərici əqrəbə bərkidilmişdir. Əgər 
temperatur dəyişərsə, o zaman spiralvari sarınmış bimetal bu və 
ya digər tərəfə burularaq özü ilə birlikdə göstərici əqrəbi də 
döndərir. Nəticədə əqrəb şkala üzərində dönərən uyğun 
temperaturu göstərir. 
 
 
Şəkil2.50. Spiral sarğılı termometrin sxemi 
 
 
 
Manometrik temperatur vericiləri 
 
Manometrik termometrlərin iş prinsipi germetik 
balona doldurulmuş yüksək istidən genişlənmə əmsalına malik 
qaz və ya mayelərin istidən genişlənməsi nəticəsində təzyiqin 
artmasına əsaslanır. Əgər temperatur dəyişməsi səbəbindən 
təzyiqin dəyişməsi manometrik ölçü cihazına verilirsə və cihazın 
şkalası temperatura görə bölgülənərsə, bu zaman temperaturun 
manometrik ölçülməsi yerinə yetirilir. Əgər temperatur 
dəyişməsi səbəbindən təzyiqin dəyişməsi hər hansı bir üsulla 

 
- 64 - 
elektirik siqnalına çevrilərsə, bu zaman biz manometrik 
temperatur vericisi qurmuş oluruq. Şəkil2.51-də manometik 
temperatur vericisinin sxemi göstərilmişdir.  
 
Şəkil2.55. Manometrik temperatur vericisinin sxemi 
1-temperaturu ölçüləcək mühitdə yerləşdirilmiş balon; 
2-işçi maye; 3-kapilyar boru; 4-silfon kamerası; 5-ox; 
6-göstərici əqrəb; 7-yerdəyişməni elektrik siqnalına  
çevirən qurğu. 
 
1 balonunda temperaturun dəyişməsi nəticəsində 2 işçi mayesi 
genişlənərək təzyiqi artırır, 4 silfonu sıxılır, hərəkət 5 oxu 
vasitəsi ilə 6 göstərici əqrəbə və 7 yerdəyişməni elektrik 
siqnalına çevirən qurğuya ötürülür.  Nəticə olaraq temperatur 
ona mütənasib elektrik siqnalına (gərginliyə) çevrilir. 
 
Müqavimət   termometrləri 
       Temperaturun  termomüqavimətlər   vasitəsi  ilə  ölçülməsi, 
metal   və ya   yarımkeçiricilərin müqavimətlərinin 
temperaturdan asılı olaraq dəyişməsi   xassəsinə   əsaslanır. 
Metallarda temperaturun artması onun müqavimətinin artmasına, 
yarımkeçiricilədə isə əksinə, müqavimətin azalmasına səbəb 

 
- 65 - 
olur. Adətən metallardan hazırlanan müqavimət temperatur 
vericiləri rezistiv temperatur vericiləri, yarım keçiricilərdən 
hazırlanan müqavimət temperatur vericiləri isə termistorlar 
adlanırlar. Şəkil2.56-da müqavimət temperatur vericilərinin 
temperatur xarakteristikaları verilmişdir. 
 
Şəki2.56. Müqavimət temperatur vericilərinin  
     temperatur xarakteristikaları 
 
Rezistiv temperatur vericiləri-RTD (resistance temperature 
detector)  
 
Ümumiyyətlə metallar üçün müqavimətin temperatur 
əmsalı müabət kəmiyyətdir, yəni naqilin temperaturu artdıqca 
müqaviməti də artır. Müəyyən intervalda metalların 
müqavimətlərinin   temperaturdan  asıllığını  xətti  qəbul   etmək  
olar   və aşağıdakı   kimi  ifadə   olunur . 
R = R
0 
(1+αt) 
  Burada   α – müqavimətin   temperatur   əmsalıdır .  
Termomüqavimət   hazırlamaq  üçün  adətən   saf   metallardan   
istifadə   olunur  ki ,  bunlarda  aşağıdakı   tələbləri   
ödəməlidirlər. 
       1)  Metal  oksidləşməməlidir   və  temperaturu    ölçüləcək    
mühitlə   reaksiyaya    girməməlidir. 

 
- 66 - 
        2)  Metalın  elektrik  müqavimətinin   temperatur   əmsalı   
α   kifayət  qədər   böyük   və   sabit olmalıdır . 
Rezistiv temperatur vericiləri 200
  -dən +850  -yə 
qədər temperaturları ölçməç və nəzarət etmək üçün istipfadə 
edilir. Ümumiyyətlə aşağı temperaturlarda   rezistiv temperatur 
vericiləri daha yüksək dəqiqliyə malikdirlər daha çox tətbiq 
edilirlər. 500
   yə qədər standart müqavimət 
termometrlərindən, 500
 -dən 850 -yə qədər isə xüsusi rezistiv 
temperatur vericiləridən istifadə edilir. 
 
Rezistiv temperatur vericiləri əsasən platin və nikel 
naqildən hazırlanır. RTD vericiləri hazırlamaq üçün platin və ya 
nikel naqil ya keramik, ya şüşə, ya da sərt kartondan hazırlanmış 
karkas üzərinə sarınır və təyinatından asılı olaraq xüsusi metal 
gövdədə yerləşdirilir. Rezistiv temperatur vericisinin kanstruktuv 
sxemi şəkil2.57-də göstərilmişdir. 
 
 
 
Şəkil2.57. Rezistiv temperatur vericisinin konstruktiv sxemi 
            1-metal gövdə; 2-çıxış klemniki; 3-verici sarğısı 
                                     4-qeyrikeçirici qapaq. 

 
- 67 - 
 
Rezistiv temperatur vericiləri standart müqavimətlərdə 
hazırlanırlar. Rezistiv temperatur vericilərinin standart 
müqaviməti dedikdə onların 0
  temperaturda olan və standartla 
qəbul edilmiş müqaviməti başa düşülür. Adətən standart 
müqavimət kimi 100(om) götürülür. Məsələn, Pt-100 yazılmışsa, 
bu platindən ola və 0
 -də müqaviməti 100(om) olan rezistiv 
temperatur vericisidir. RTD temperatur vericilərində ölçülən 
temperaturdan onun müqavimətinin aslılığına bölgüləmə 
(qradirovka) xarakteristikası deyilir və hər bir RTD verici üçün 
cədvəl şəkilində verilir. Məsələn, Ni-100 RTD verici üçün 
bölgüləmə cədvəli aşağıda göstərilmişdir. 
 
 
Şəkil2.58.  Ni-100 RTD üçün bölgüləmə cədvəli 
 
Termistorlar.  
 
Termistorlar temperatura həssas olan yarımkeçirici 
müqavimətdir. Termistorlar mənfi temperatur əmsalına malikdir, 
yəni temperaturun artması ilə onların müqaviməti azalır və bu 
asılılıq qeyri xəttidir olub, aşağıdakı kimi ifadə olunur. 
 
 
Burada, T-temperatur Kelvin dərəcə ilə, R
0
- T
0 
temperaturunda 
tetmistorun müqaviməti, 
 - sabit əmsaldır. Termistorlar üçü 
müqavimətin temperaturdan asılılıq əyrisi şəkil....-də 
göstərilmişdir. 
 


0
/
1
/
1
0
T
T
e
R
R





 
- 68 - 
Müqavimət termometrlərinin qoşulma sxemləri 
 
Temperaturun müqavimət termometrlər vasitəsi ilə 
ölçmək üçün müqavimət termometrləri körpü ölçü sxemi üzrə 
qoşulurlar. Belə qoşulmanın sxemi şəkil2.59-da göstərilmişdir.  
 
 
Şəkil 2.59. RTD temperatur vericisinin qoşulma sxemi 
Sxemdən göründüyü kimi RTD müqavimətindən axan cərəyan 
səbəbindən İ
2
R qədər enerji sərf olunur və RTD isinir. İsinmədən 
meydana çıxan xətaların qarşısını almaq üçün RTD-dən bu 
cərəyan kompensasiya edilməlidir. Əgər RTD-yə bağlanan 
kabelin uzunluğu bir-iki metrdən çox olarsa, bu zaman şəkildən 
göründüyü kimi nəzərə alınmayan bir r müqaviməti meydana 
gəlir. Bu müqavimət səbəbindən yaranan xətanı aradan 
qaldırmaq üçün RTD-yə bğlanan kabellə eyni şəraitdə olan və r 
müqamimətini kompensasiya etməklə dğvrəyə qoşulan yalançı 
kabeldən istifadə edilir. Şəkil2.60-da üç naqilli kabeldən istifadə 
etməklə kabelin uzunluğu səbəbindən yaranan xətanın 
kompensasiya edilməsi üçü qoşulma sxemi göstərilmişdir.   
 

 
- 69 - 
 
Şəkil2.60. RTD vericisinin üç naqillii qoşulma sxemi 
 
 Termoelektirik termometrlər (termocütlər) 
      Termoelektiriki termometrlərin iş prinsipi dövrədə yaranan 
termoelektirik hərəkət qüvvəsının  (TEHQ)  temperaturdan asılı 
olmasına əsaslanır. Əgər  müxtəlif materiallardan hazırlan mış 
iki naqili bir birinə qaynaq etsək bu zaman biz termoelektiriki 
termometr hazıelamış oluruq və bunun köməyi ilə temperaturu 
ölçə bilərik. Uclar hər iki tərəfdən və ya yalnız bir tərəfdən 
qaynaq edilə bilər, lakin çox hallarda naqillərin bir tərəf ucları 
qaynaq edilir. Şəkil 2.61-də bir tərəf ucları qaynaq edilmiş 
termocütün sxemi gösərilmişdir.  
 
                   
Şəkil2.61. Termocütün sxemi 
 
               Termocütün qaynaq olunmamış uclarına, yəni sərbəst 
uclarına TEHQ-ni ölçmək üçün cihaz qoşulur. Əgər  

 
- 70 - 
lehimlənmiş uc qızdırılarsa,bu zamam qızdırılmış lehimli ucla 
soyuq sərbəst uclar arasında yaranan temperaturlar fərqi 
səbəvindən lehinlənməmiş soyuq uclar arasında TEHQ yaranır 
Yaranan TEHQ birmənalı olaraq uclardakı temperaturlar fərqinə 
mütənasib olur. Bu asılılıq məlumat kitablarında verilir və 
dərəcələmə cədvəli adlanır. Dərəcələmə cədvəli hər bir konkret 
tip termocüt üçün TEHQ-nin uclardakı temperaturlar fərqindən 
asılılığını göstərir. 
           Hər hansı bir nöqtədə temperaturu ölçmək üçün 
termocütün isti ucunu (lehimlənmiş) ucunu həmin nöqtədə 
yerləşdirərək onun soyuq uclarındakı TEHQ-ni ölçmək lazımdır. 
Bundan sonra, əgər soyuq ucların temperaturunu biləriksə, bu 
zaman dərəcələmə cədvəlindən istifadə etməklə isti ucun 
temperaturunu müəyyən edə bilərik. Qeyd edək ki, soyuq ucların 
temperaturu t
0
  sabit qalarsa,bu zaman yaranan TEHQ isti ucun 
temperaturuna mütanasib olur. Termocütlər ya t
0 
=0
 o
C, ya da 
t
0
=20
o
C temperaturda sazlanır. Ölçmə zamanı t
0
 temperaturu 
dərəcələmə zamanındakı qiymətindən fərqlənərsə, bu zaman 
ölçmə nəticəsinə uyğun düzəliş edilir: 
              
                               E
AB
(t – t
0
) = E
AB
(T , T '
0
) + E
AB 
(t
0 
 , t'
0
) 
 
          E
AB 
(t
0 
 , t'
0
)  - düzəlişi  termocütün   soyuq  ucunun   
temperaturunun   və  isti  ucunun  temperaturunun   olduğu   
halda  yaranan  TEHQ-dir.  E
AB 
(t
0 
 , t'
0
)  -bu  düzəlişin  qiyməti  
dərəcələnmə cədvəlində   verilir .  Termocütlərə  temperaturun  
ölçülməsi  zamanı  yaranan   TEHQ- nin  qiyməti  çox  kiçik  
olur.  Başqa   sözlə  bir  neçə  millivolt   olur.  Buna  görədə  
onun  ölçülməsində millivoltmetrlərdən    və  ya   
potensiometrlərdən   istifadə   olunur . Termocütün  çıxışındakı  
mV-ri   ölçərək  dərəcələnmə   cədvəlinin   köməyi  ilə  
temperaturun   seçilməsi   və    düzəlişin  aparılması   çox   əmək   

 
- 71 - 
tutumlu    və   yorucu  iş   olduğundan   adətən  mV –lər   uyğun    
termocütlər    üçün  qabaqcadan   temperatura  görə  dərəcələnir. 
Termocütlər  vasitəsi  ilə   temperaturun    düzgün  ölçülməsi  
yalnız  termocütün   soyuq   ucunun   temperaturunun   t
o
   sabit  
qiymətində  mümkündür . Bu  səbəbdəndə   termocütün   soyuq  
ucu   termocütün   öz  materialına 
uyğun  materialla   sabit   t
0
   temperaturlu   mühitə   gətirilir   və  
ölçü  cihazının  (mV)  sıxaclarına   birləşdirilir .  Bu  mümkün  
olmadıqda  xüsusi    kompensasiya   dolağından  istifadə  edilir. 
        Müxtəlif   temperatur  diapazonlarının   ölçmək   üçün   
termocütlər   müxtəlif   materiallardan  hazırlanır     və   hər  biri   
öz   dərəcələnmə   cədvəlinə  malik  olur .   Hal – hazırda    
sənayedə  əsasən    aşağıdakı   termocütlər   istifadə   olunur . 
         1) XA – xromel – alyümel : elektrodların  biri  xromeldən ( 
xrom  və  nikel  ərintisi) ,  digəri   isə  alyümeldən  ( aliminum  
və  nikel  ərintisi )  hazırlanır. 
        2)  XK – xromel –kopel  : xromeldən   və    kopeldən  (mis   
və  nikel  ərintisindən)  hazırlanır . 
       3)  PP – platinorodiya   ( platin  və  rodium  ərintisi )  
hazırlanır . 
        C ədvəl 2.1-də  termocütlər   hazırlanan   bəzi  materiallar   
və  uyğun   termocütlər   vasitəsi   ilə   ölçmə   həddləri   
vəyaranan    TEHQ    göstərilmişdir . 
 
       
 
 
 
 
 
 
Cədvəl 2.1                            

 
- 72 - 
adı 
tərkibi 
TEHQ  
mak  ölçmə  
həddi 
xromel 
10%Cr+90%Ni 
2,95 
1000 
platinorodiya 
90%Pt+10%Rh 
0,86 
1300 
mis 
Cu 
- 
350 
platin  
Pt 
0 
1300 
alyumel 
95%Ni+5%Al 
-1,2 
1000 
kopel 
56%Cu+44%Ni 
-4 
600 
konstan 
60%Cu+40%Ni 
-3,4 
600 
   
Şəkil2.62-da  XK , XA , PP – termocütlərin   dərəcələnmə   
xarakteristikaları   göstərir. 
 
 
Şəkil2.62. Termocütlərin dərəcələnmə xarakteristikları 
 
 Şüalanma   pirometrləri 
     Şüalanma    pirometrləri   iş  prinsipi   qızdırılmış   cisimlərin  
şüalanmasında   istifadə   etməyə    əsaslanır  .  Şüalanma   
pirometrlərinin    yuxarı   ölçmə   həddi   praktik   olaraq   
məhdud  deyildir .   Şüalanma   pirometrləri   ilə   ölçmə  
kontaktsız   yerinə   yetirilir .  Bu  üsulla  alovun  və   yüksək   
sürətlə    hərəkət    edən    qaz   axınını   yüksək emperaturunu    
ölçmək   olar. 

 
- 73 - 
     Qızdırılmış    cisimdən   şüa    enerjisi     müxtəlif    uzunluqlu    
dalğalar  ( elektromaqnit )  ayrılır .  Məs :  500  
0
C  -yə   qədər   
qızdırılmış  cisimlər   infraqırmızı  şüalar  buraxır . 
Temperaturun    artması   ilə   cismin   rəngi   tünd   qırmızıdan   
ağ   rəngə  qədər  dəyişir . 
 
 
2.9. Mexaniki qüvvənin ölçülməsi və nəzarəti 
    Mexaniki   qüvvənin və mexaniki  qüvvəyə   çevrilə  bilən  
digər  parametrlərin elektrik siqnalına çevirmək üçün  
maqnioelastiki  vericilərdən   istifadə   olunur . Maqnitoelastiki   
vericilərin   iş  prinsipi   bəzi  materiallara   mexaniki   təsir  
olduqda   onların   μ
a
 -  maqnit  nüfuzluğunun     dəyişməsi  
xassəsinə  əsaslanır . Əgər   maqnitoelastiki    materialdan   
dolağın   içliyi   kimi   istifadə   edilərsə   bu   zaman   içliyə  
təsir   göstərən   P  qüvvəsi   içliyin   mexaniki   gərginliyin   σ  
dəyişməsinə    o   isə  öz   növbəsinə    μ
a  
  maqnit   
nüfuzluluğunun    dəyişməsinə   səbəb   olur .  Dolaq   dövrəyə   
qoşularsa    bu 
μ
a
 –nın    dəyişməsi  dolağın   induktivliyinin    L   dəyişməsinə   
bu  isə   öz   növbəsində   dolağın  müqavimətinin    Z   
dəyişməsinə   səbəb  olur . Nəticədə  isə  dövrədən  axan  
cərəyan   İ  dəyişir.  Bunu   aşağıdakı  kimi   göstərmək   olar . 
 
P → σ → μ
a 
 →  Z → İ 
 
Maqnitelastiki konstruktiv olaraq müqavimətin və induksiya 
EHQ-nin prinsipi ilə işləyən olurlar.  Şəkil2.63a-də  
müqavimətin dəyişməsi  prinsiipi ilə işləyən, şəkil 2.63b-də isə 
inuksiya EHQ-nin  dəyişməsi   prinsipi ilə işləyən  

 
- 74 - 
maqnitoelastiki   mexaniki  qüvvə   vericisinin   sxemlərii   
göstərilmişdir . 
 
 
Şəkil 2.63. Maqnitelastik vericimin sxemləri 
 
2.10. Təzyiqin   və   seyrəkliyin    ölçülməsi 
      Ümumiyyətlə   təzyiq   dedikdə  səthə   təsir  göstərən   
qüvvənin    normal   toplananının   bu səthin sahəsinə   olan   
nisbəti   başa  düşülür .  Nəzarət  olunan   prosesin  təbiətindən    
asılı   olaraq   mütləq    təzyiq  və  izafi  təzyiq    anlayışından   
istifadə    edilir . Mütləq  təzyiq   P
m
   dedikdə   biz təzyiqin    
hesabat    başlanğıcı    kimi  sıfır  qəbul  edirik . Əlbəttə    P
m
 = 0   
təzyiqini  almaq  praktiki   olaraq  mümkün  deyildir .  Qeyd  
edək  ki,  təbiətdə   olan   bütün  varlıqlar   daim atmosfer   
təzyiqinə   məruz   qalır . Bu  təzyiq   barometrik   təzyiq   
adlanır   və  P
bar
    ilə   işarə edilir . Buradan   belə   nəticə  çıxır   
ki,  izafi   təzyiq ,   mütləq   təzyiqlə   barometrik   təzyiqin 
fərqinə   bərabərdir . 
P
i
  = P
m
 – P
bar 
 

 
- 75 - 
     Əgər   mütləq  təzyiq   P
m
   barometrik   təzyiq   P
bar
 – dan  
kiçik   olarsa  ,  bu   zaman   mövcud izafi   təzyiq   seyrəklik   
adlanır . 
 
 Təziyiqi ölçən cihazların təsnifatı  
I. 
İş prinsipinə görə: 
1)  Mayeli təzyiq ölçən cihazlar (boruda təzyiqin maye 
sütunun səviyyəsi ilə tarazlaşdırılması prinsipinə əsaslanır); 
2)  Porşenli təzyiq  ölçənlər (burada ölculən təzyiq  porşenə 
təsir edən xarici quvvə ilə tarazlaşdırılır); 
3)  Yaylı təzyiq ölçənlər (burada təzyiq  elastiki elementin  
deformasiyasnın qiymətinə ğörə ölçulur ); 
4)  Elektriki  təzyiq  ölçənlər (burada təzyiqin  hər hansı bir 
elektriki kəmiyyətə çevrilməsi prensipindən istifadə edilir). 
II. 
Ölçulən təzyiqin növunə ğörə: 
1)  Manometirlər   (izafi  təzyiq ölçülür); 
2)  Vakummetrlər  ( seyrəklik təzyiqi ölçülür); 
3)  Mano-vakummetrlər (həmi  izafi , həm də seyrəklik 
təzyiqi ölçülür; 
4)  Diferensial monometrlər (təzyiqlər fərqi ölçülür); 
5)  Barometrlər (barometrik təzyiq ölçülür). 
 
MDB məkanında avtomatlaşdırma sistemlərində “Sapfir” 
firmasının istehsalı olan elektrik təzyiq ölüçənləri geniş istifadə 
olunur. Bu təzyiq ölüçənlər fasiləsiz olaraq ölçülən təzyiqi (izafi 
təzyiqi və ya seyrəkləşmə təzyiqini) unifikasiya edilmiş cərəyan 
siqanlına çevirir.  Burada çıxış siqanlı ya 0-5 mA, ya da 0-20 
mA həddində olur. Şəkil 2.64-də belə monometrin sxemi 
göstərilmişdir. Sxemdən göründüyü kimi, 3-membran tipli tenzo 
çevirici 9-gövdəsinin içərisində yerləşdirilmişdir. 3-
membranının 4-iç hissəsi xüsusi maye ilə doldurulmuş və 6-
membranı vasitəsilə təzyiqi ölçülən mühitdən ayrılmışdır. 

 
- 76 - 
Ölçülən təzyiq 7-kamerasına verilir və 6-membranına təzyiq 
göstərərək 3-membranının daxilində olan maye vasitəsilə tenzo 
çeviriciyə təsir göstərir. Tenzo çevirici membranın 
deformasiyası nəticəsində onun tenzo rezistorlarının müqaviməti 
dəyişir. Müqavimətin dəyişməsi 2-çıxışları vsaitəsilə 1-ölçü 
blokuna ötürülür və təzyiqin ölçülməsi yerinəyetirilir.  
                                   
 
               
Şəkil 2.64. Təzyiq çevricisinin sxemi