K. Alimova Z. T. Nishanova, G. K. Alimova, A. G‘. Turg‘unboeva m. X. Asranboeva

-predmetlarni o‘rganishi;

-individual predmetli o‘yinlar, jannoa syujetli-rolli o‘yinlar; -individual va guruhiy ijod;

-musobaqa o‘yinlari;

-muloqot o‘yinlari;

-uy mehnati.

Bog‘cha yoshidagi bolalar nutqni bir muncha to‘la o‘zlashtirganlari va haddan tashqari harakatchanliklari tufayli ularda o‘zlariga yaqin bo‘lgan katta odamlar va tengdoshlari bilan munosabatda bo'lish ehtiyoji tug'iladi. Ular tor doiradan kengroq doiradagi munosabatlarga intila boshlaydilar. Ular endi bog‘chadagi 0‘rtoqlari va qo‘ni- qo‘shnilarning bolalari bilan ham jamoa bo‘lib o‘ynashga harakat qiladilar.

Harnrna narsani bilib olishga bo‘lgan ehtiyoj kuchayadi. Bog‘cha yoshidagi bola tabiatigii xos bo‘lgan kuchli ehtiyojlardan yana biri, uning har narsani yangilik sifatida ko‘rib, uni har tomonlama bilib olishga intilishidir.

Bog'cha yoshidagi bolalar hayotida va ulaming psixik jihatidan o‘sishida qiziqishning roli kattadir, qiziqish xuddi ehtiyoj kabi, bolaning biror faoliyatga undovchi omillardan biridir. Shuning uchun ham qiziqishni bilish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab psixik hodisa desa boiadi.

Bolaning kamol topishida qiziqishning ahamiyati shundaki, bola qiziqqan narsasini mumkin qadar chuqurroq bilishga intiladi va uzoq vaqt davomida qiziqqan narsasi bilan shug‘ullanishdan zerikmaydi. Bu esa o‘z navbatida bolaning diqqati hamda irodasi kabi muhim xislatlami o‘stirishga va mustahkamlashiga yordam beradi. 3-7 yoshli bolalaming psixik rivojlanishida badiiy-ijodiy faoliyat turi bo‘lgan musiqaning

-78-

nhamiyati ham juda kattadir. Musiqa orqali bolalar ashula aytishga, musiqa ohangiga mos ritmik harakatlar qilishga o‘rganadilar.

2.0‘yin bog‘cha yoshida etakchi faoliyat sifatida

Ma’lumki, bolaning yoshi ulg‘ayib, mustaqil harakat qilish imkoniyati oshgan sari, uning atrofidagi narsa va hodisalar bo‘yicha dunyoqarashi kengayib boradi. Maktabgacha yoshdagi boialarning yetakchi faoliyati o‘yindir. Bu yoshdagi bolalaming o'yinlarini uchga boiish minnkin:

ljpredmetli o‘yinlar( 15-20 minut o‘ynaladi);

2. 
   
   syujeth-rolli o‘yinlar (30-60 minut o‘ynaladi);
   
3. 
   
   qoidali o‘yinlar (1 soatdan -2kungacha davom etishi mumkin).
   

Bog‘cha yoshidagi bolalaming o‘yin faoliyatlari masalasi asrlar

davomida juda ko‘p olimlaming diqqatini o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Bog‘cha yoshidagi bolalar o‘zlarining o‘yin faoliyatlarida ildam qadamlar bilan olg‘a qarab borayotgan seimazmun hayotimizning hamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar.

Bola atrofidagi narsalar dunyosim bilish jarayoriida ular bilan bevosita amaliy munosobatda bo‘lishga intiladi. Bu o‘rinda shu narsa harakterliki, bola bilishga tashnaligidan atrofdagi o‘zining haddi sig‘adigan narsalari bilangina emas, balki kattalar uchun mansub bo‘lgan, o‘zining kuchi ham yetmaydigan, haddi sig‘maydigan narsalar bilan ham amaliy munosabatda bo'lishga intiladi. Masalan: bola avtomashinani yoki tramvayni o‘zi haydagisi, haqiqiy otga minib yurgisi, uchuvchi bo‘lib, samolyotda uchgisi va rostakam militsioner bo‘lgisi keladi. Tabiiyki bola o‘zidagi bunday ehtiyojlaming birontasini ham haqiqiy yo‘l bilan qondira olmaydi. Bu o‘rinda savol tug‘iladi. Bolalaming tobora ortib borayotgan turli ehtiyojlari bilan ulaming tor imkoniyatlari o‘rtasidagi qarama-qarshilik qanday vo‘l bilan hal qilinadi? Bu qarama-qarshilik faqatgina birgina faoliyat orqali, ya’ni, bolaning o‘yin faoliyati orqaligina hal qilinishi mumkin. Buni quyidagicha izohlab berish mumkin:

- birinchidan, bolalaming o‘yin faohyati qandaydir moddiy mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan faohyat emas. Shuning uchun bolalami o‘yinga undovchi sabab (motiv) kelib chiqadigan natija bilan emas, balki shu o‘yin jarayonidagi turli harakatlaming mazmuniga bog‘liqdir;

-79-

- ilikinchidan, bolalar o‘yin jarayonida o‘z ixtiyorlaridagi narsalami, o‘zlarini qiziqtirgan, ammo kattalargagina mansub bo‘lgan narsalarga aylantirib, xohlaganlaricha erkin faoliyatda bo‘ladilar. Bolalarning o‘yin faoliyatlari ulaming jismouiy va psixik jihatdan gannonik ravishda rivojlanishi uchun birdan-bir vositadir.

0‘y;n bolalar hayotida shunday ko‘p qirrali faoliyatki, unda kattalarga mansub bo‘lgan mehnat ham, turli narsalar haqida tafakkur qilish, xom-xayol surish, dam olish va xushchaqchaqlik jarayonlarining barchasi o‘yin faoliyatida aniq bo‘ladi. Shuni ham ta'kidlab o‘tish kerakki, o‘yin faqat tashqi muhitdagi narsa hodisalami bilish vositasigina ernas, balii qudratli tarbiya vositasi hamdir. Ijodiy va syujetli o‘yinlarda bolalaming barcha psixik jarayonlari bilan birgalikda ulaming individual xususiyatlari ham stiakllanadi. Demak, bog‘chadagi ta’lim-tarbiya ishlarining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan bolalaming o‘yin faoliyatlarini maqsadga muvofiq tashkil qila bilishga bog‘liqdir. Shunday qilib, o‘yin bolalar xayoli tomonidan yaratilgan narsa emas, aksincha, bolalar xayolining o‘zi, o‘yin davomida yuzaga kelib, rivojlanadigan psixik jarayondir. Shuni ham ta'kidlash joizki, fan-texnika mislsiz rivojlanayotgan hozirgi davrda hayratda qoldiradigan narsalar bolalarga go‘yo, bir mo‘jizadek ko‘rinadi. Natijada ular ham o‘zlarining turh o‘yinlari jarayonida o‘xshatma qilib (ya’ni, analogik tarzda), har xil xayoliy narsalami o‘ylab topadilar (uchar ot, odam mashina, gapiradigan daraxt kabilar). Bundan tashqari, bolaiaming turh xayoliy narsalami o‘ylab chiqarishlari yana shuni anglatadi-ki, ular o‘zkirining har turli o‘yin faoliyatlarida faqat atroflaridagi bor naisalami emas, balki ayni chog‘da ehtiyojlarini harn aks ettiradilar.

Bolalaming o‘yin faoliyatlarida turli hayoliy va afsonaviy obrazlami yaratishlari odamning (shu jumladan, bolalaming ham) tashqi muhitdagi narsa va hodisalami aks ettirish passiv jarayoni emas, balki faol, ijodiy yaratuvchanlik jarayoni ekanligidan dalolat beradi.

Bolalar o‘yin faoliyatining yana bir xususiyati bu o‘yin jarayonida bolaning qiladigan xatti-harakatlari va bajaradigan rollaiining ko‘pincha umumiylik harakteriga ega bo‘lishidir. Bimi shunday tushunish kerakki, bola o‘zining turh-tuman o‘yinlarida faqat o‘ziga tanish bo‘lgan yolg‘iz bir shofyoming, vrachning, militsioneming, tarbiyachining, uchuvchining xatti-harakatlarinigina emas, bailki umuman shofyorlaming, vrachlarning, tarbiyachilaming hamda uchuvcliilaming xatti-harakatlarini aks ettiradi.

-80-

Bu yoshdagi bolalar o‘z vaqtining ko‘p qismini o‘yin bilan o'tkazacli, ayniqsa 3 yoshdan 6-7 j^oshgacha o‘yinlar ahamiyatli taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tadi: pn;dmetli-boshqamv va ramziy o‘yinlardan tortib to qoidali syujetli-rolli o'yinlargacha. Bu yosh davrida barcha o‘yin turlarini ko‘rish mumkin.

Bu yosli davri davomida bolalaming quyidagi asosiy faoliyat turlari izchillikda takomillashib boradi: predinetlar bilan boshqarish o‘yini, konstrulctiv tipdagi individual predmetli o‘yin, jamoaviy syujetli-rolli o‘yinlar. individual va guruhiy ijod, o‘yin-musobaqa, o‘yin-muloqot, uy mehnati Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar asosan predmetlar, turli xil o‘yirchoqlar biian yolg‘iz o‘zlari o‘ynaydilar. 0‘zlarining predmetli va konstruktorli o'yinlarida idrok, xotira, tasawur, tafakkur jarayonlarini, shuningdek o‘z harakat qobiliyatlarini takomillashtirib boradilar. Albatta, turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi cheklangan kichik yoshdagi bolalar (ba’zan kichik guruh bolalari ham) o‘zlarining o‘yinlanda konkret odamlami va ulaming harakatlarini aks ettiradilar xolos. Masalan, (oyisini, dadasini, akasini, tarbiyachisini va shu

-81 -

kabilami). 0‘rta yoki katta bog‘cha yoshidagi bolalaming o‘yinlarida esa bunday obrazlar umumivlik harakteriga ega boia boshlavdi.

Sekiin-asta o‘rta maktabgacha davrga borib o‘yin j;amoaviy boiib boradi va unga ko‘proq bolalar qo‘shila boshlaydi. Bolalaming individual xususiyatlarini, ulaming jamoa o‘yinlari davomida kuzatish qulaydir. 0‘z o‘yirilarida bolalai' kattalaming predmetlarga munosabatinigina emas, balki ko‘proq ulaming o‘zaro munosabatlarini ham aks ettiradilar va ularga taqlid etadilar. Shuningdek, jamoa o‘yinlarida bolalar bir guruh odamlaming murakkab hayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar. Masalan, «poezd» o‘yinini olaylik. Bunda mashinist, parovozga ko‘mir yoquvchi, provodniklar, chiptachi, kassir, stansiya xodimlari va yo‘lovchilar boiadi. Bolalaming mana shu kabi jamoa o‘yinlari artistlaming faoliyatiga o‘xshaydi. Qiunki, jamoa o‘yinidagi har bir bola c»‘z rolini yaxshi ado etishga intilishi bilan birga, o‘yinning umumiy mazmunidan ham chetga chiqib ketmaslikka tirishadi. Bu esa, har bir boladan o‘zining butun qobiliyatini ishga solishni talab etadi. Ma’lum rollarga bo‘lingan jainoa o‘yini, bolalardan qat’iy qoidalarga bo‘ysunishini va ayrim vazifalami talab doirasida bajarishni taqozo etadi. Shuning uchun bolalajuing bunday jamoa o‘yinlari psixologik jihatdan katta ahamiyatga ega. Chunki, bunday o‘yinlar bolalarda irodaviylik, xushmuomalalik, o‘yin qoidalariga, tartib- intizomga bo‘ysungan va shu kabi boshqa ijobiy hislatlami tarbiyalaydi va rivojlantiradi.

Eng asosiysi bu o‘yinlarda kattalaming predmetli dunyoga nisbatan xulq-atvori takrorlanmaydi, odamlar orasidagi munosabatlarga, xususan - rollariga imitatsiya (taqlid) qilinadi. Bolalar ushbu munosabatlar asosida quriladigan rollami va qoidalami ajratadilai, o‘yinda unga amal qilinishini qattiq nazorat qiladilair va o‘zlari ham ularga rioya qihshga harakat qiladilar. Bolalaming syujetli-rolli o‘yinlari turli mavzularda bo‘lib, bolaJar ular bilan hayotiy tajribtisiga muvofiq yaxshi tanishdir. Bolalar tarafidan o‘yinda qayta ijro etiladigan rollar -oilaviy (ona, oi:a, buvi, buva, o‘g‘il, qiz va h.k) yoki tarbiyaviy (enaga, bog‘chaiagi tarbiyachi,) yoki ertak qahramonlari (bo‘ri, ayiq, tulki, quyon, echki,) yoki kasbiy (shifokor, komandir, uchuvchi). Rollami ijro etuvchilar kattalar yoki bolalar yoki ulaming o'mini bosuvchi o‘yinchoqlar, qo‘g‘irchoqlar bo‘lishi mumkin.

Ushbu yosh davri taraqqiyot uchun zarur bo‘lgan ikkita faoliyat turining boshlanishi bilan bog‘langan: mehnat va o‘qish. Bu yoshdagi bolalaming o‘yin, mehnat va o'qishni o‘zlashtirishlarini ketma-ketligi

-82-

hosqichini aiiiqlash mumkin, bunda maktabgacha yosh davri tahlil maqsadida shardi ravisiida 3 ta davrga bo‘linadi: kichik maktabgacha yosh davri (3-4 yosh), o'rta maktabgacha yosh davri (4-5 yosh) va katta inaktabgacha yosh davri (5-6 yosh). Ushbu bo‘lish yosh davrlari psixologiyasida bolalaming psixologiyasi va xulq-atv oridagi jadal va sifatiy o zgarishlami qayd etish uchun o‘tkaziladi.

Kichik maktabgacha yoshdagilar hali, qoidaga muvofiq, yolg‘iz o‘ynaydilar. 0‘zlarining predmetli va konstruktorli o‘yinlarida idrok, xotira, tasawur, tafakkur va harakat qobiliyatlarini takomillashtirib boradilajr. Ushbu yoshdagi bolalar syujetli-rolli o‘yinlarida odatda kundalik hayotlarida kuzatadigan kattalaming harakatlarini qayta namoyon etadilar.

Sekin-asta o‘rta malctabgacha davrga borib o‘yin birgalikda bo‘lib boradi va unga ko‘proq bolalar qo‘shila boshlaydi. E.ng asosiysi bu o‘yinlarda kattalaming predmetli dunyoga nisbatan xulq-atvori takrorlanmaydi, odamlai^- orasidagi munosabatlarga, xususan - rollariga imitatsiya (taqlid) qilinadi. Bolalar ushbu munosabatlarda quriladigan rollami va qoidalami ajratadilar, o‘yinda unga amal qilinishini qattiq nazorat qiladilar va o‘zlari ham ularga rioya qilishga harakat qiladilar. Syujetli-rolli bolalar o‘yinlari turli mavrularda bo‘lib, bolalar ular bilan hayotiy tajribasiga muvofiq yaxshi tanishdir. Bolalar ttirafidan o‘yinda qayta ijro etiladigan rolhir - bu qoidaga muvofiq, oilaviy rollar (ona, ota, buvi, buva, o‘g‘il, qiz va h.k) yoki tarbiyaviy (enaga, bog‘chadagi tarbiyachi) yoki ertaknamo (echkicha, bo‘ri, quyon, ilon) yoki kasbiy (shifokor, komandir, uchuvchi). Rollami ijro etuvchilar odamlar, kattalar yoki bolalar, yoki ulami o‘mini bosuvchi o‘yinchoqlar, qo‘g‘irchoqlar bo‘lishi miunkin.

0‘rta va katta maktabgacha yosh davrida syujetli-rolli o‘yinlar rivojlanadi, biroq kichik maktabgacha yosh davridan o‘yinlarga kiritiladigan va amalga oshiriladigan mavzulari, rollari, o‘yin harakatlarining qoidalari bilan katta turli-tumanligi bilan farqlanadi. Tabiiy xarakterdagi ko‘pgina predmetlar shartlilariga almashtiriladi va ramzli o‘yin boshlanadi. Masalan, oddiy kubik o‘yindan va unga ajratilgan roldan qat’iy nazar ramziy ma'noda mebellar va mashinalami, odamlar va hayvonlami namoyish etadi.

0‘yinlarda asosiy rol qoidalarga rioya qilishga va munosabatlarga, masalan. subordinatsiyaga ajratiladi. Bunda birinchi marotaba liderlik paydo bo‘ladi, bolalarda tashkilotchilik ko‘nikma va malakalari rivojlanadi.

-83 -

Shu bilan bir qatorda o‘yinli individual faoliyatning ramziy shakllaridan yana biri rasm chizishdir. Unga sekin-asta ko‘proq tasawur, xayol va. tafakkur qo‘shilib boradi. Bola ko‘rganlarini tasvirlashdan vaqti bilan bilganlarini, xotirasidagi va o‘zi o‘ylab topganlarini chiza boshlaydi. 0‘yin-musobaqalar alohida sinfga ajratiladi, unda yutuq va g'oliblik bolalami juda jalb qiladi, Taxmin qilinishicha. aynan shunday o'yinlarda muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi shakllanadi va mustahkamlanadi.

Katta. maktabgacha yosh davrida konstruktorlik o‘yiai mehnat faoliyatiga aylana boshlaydi, o‘yin jajayonida bola turmushda zarui bo‘lgan nimanidir yasaydi, yaratadi, quradi. Bolalar bunday o'yinlarda oddiy mehnat ko‘nikma va malakalarini egallaydilar.. ularda amaliy tafakkur faol rivojlanadi. Bola o‘yinda ko‘plab uy-ro‘zg‘or asboblari va predmetlaridan foydalanishni o‘rganadi. Unda o‘z xatti-harakatlarini rejalashtirish qobiliyati paydo boTadi va rivojlanadi, ko‘p harakatlari va aqliy operatsiyalari, tasawur va xayoli takomillashadi.

Rolli o’yin - bog’cha yoshidagi bolalaming yetakchi faoliyatidir. Rolli o’yin mazkur yosh davridagi bolalaming eng muhim faoliyati boTib, ular bunday o’yinda go’yo katta yoshdagi odamlaming barcha vazifalari va ishlarini amalda bevosita bajariladilar. Shu boisdan o’yin faoliyat uchun maxsus yaratiladigan. sharoitlarda ijtimoiy muhit voqealari, oilaviy turmush hodisalari, shaharlaro munosabatlami umunlashtirgan holda aks ettirishga harakat qiladilar.Bolalar kattalaming turmush tarsi, his-tuyg’u, o’zaro muomala va muloqatlarining xususiyatlarini, o’ziga va o’zgalarga, atrof-muhitga munosabatlarini yaqqol voqelik tarzidla ijro etish uchun turli o’yinchoqlardan, shuningdek, ulaming vazifasini o’tovchi narsalardan ham foydalaniladi. Ammo shuni ham alohida ta’kidlash joizki, ijtimoiy va maishiy voqelikriing barcha jabhalarini qamrab oladigan rolli o’yin ularda birdaniga emas, balld turmush tajribasining ortishi, tasawm obrazlarining kengayishi natijasida vujudga keladi, mohiyati va maztnuni jihatidan oddiydan murakkabga qamb talcomillashib boradi.

Rolli o’yin faoliyatini vujudga keltimvchi eng zarur omillardan biri-bolada o’z xatti-harakatlarini kattalar xatti-harakati bilan solishtirish, undan nucxa olish, aynan unga o'xshatish tuyg’usining mavjudligidir. Xuddi shu sababli kattidar va ulaming xatti-harakatlaii bolaning ham tashqi, ham ichki ibrat namunasi boTadi va kattalar urting xulq-atvori, yurish-turishining ham ob'ekti, ham sub’ekti hisoblanadi.

-84-

3. 0’yin faoliyati nazariyasi

Bolaning ongida uni qurshab turgan voqelik to’g’risidagi xilma-xil o’yin faoliyatini takomillashtiradigari sharoitlami tadqiq qilgan N.M.Aksarinaning ta’ki

1. 
   
   laassurotlar tarkib topishi;
   
2. 
   
   har xil ko’rinishdagi o'yinchoqlar va teirbiyaviy ta’sir vositalarining muhayyoligi;
   

v) bolalaming kaittalar bilan tez-tez muomala va muloqatga kirishuvi, Bunda kattalaming bolaga bevosida ta’sir ko'satish uslubi hal qiluvchi ro’l o'ynaydi.

D.B. Elkonin o’z tadqiqotida rolli o'yinning s;mjeti bilan bir qatorda, uning mazmuni ham mavjud ekanini yozadi. Uning fikricha,o’yinda bola kattalar faoliyatining asosiy jihatini aniqroq aks ettirishi o'yinning mazmunini tashkil qiladi.

A.P. Usovaning tadqiqotlarida ta'kidlanishicha, rolli o’yin ishtirokchilarining safi yosh ulg’ashiga qarab, jinsiy tafovutlarga binoan kengayib boradi:

1. 
   
   uch yoshli bolalar 2-3 tadan guruhga birlashib, 3-5 daqiqa birga o'ynay oladilar;
   
2. 
   
   4-5 yoshlilar guruhi 2-3 tachm ishtirokchidan iborat bo’lib, ulaming hamkorlikdagi faoliyati 40-50 daqiqa davom etadi, o’yin davomida qatnashchilar soni ham ortib boradi.
   

v) 6-7 yoshli bolalarda rolli o’yinni gumh yoki jamoa bo’lib birga o’ynash istagi vujudga keladi, natijada awal rollar taqsimlanadi, o’yinning qoidalari va shartlari tushuntiladi (o’yin davornida bolalar bir- birlarining harakatini qattiq nazorat qiladilar).

Eng sodda psixik jarayondan eng murakkab psixik jarayongacha hammasining eng muhim jihatlarini shakillantishda o’;/inlar katta ro’l 0’ynaydi.. Bog’cha yosh davrida harakatning o’sishida o’yinning ta'siri haqida gap borganda avallo shrmi aytisih kerakki, birinchidan, o’yinni tashkil qilishning o’zidayoq mazkur yoshdagi bolaaing harakatini o’stirish va takomillashtirish uchim eng qulay shart-sharoitlar yaratadi. Ikkinchidan, o'yinning bola harakatiga ta’sir etishini sababi va xususiyati shuki, harakatning murskkab ko’nikmalarini sub’ekt aynan o’yin payti emas, balki bevosita mashg’ulot orqali o'zlashtiladi. Uchinchidan, o’yinning keyinchalik takomillashuvi barcha jarayonlar uchun eng qulay shart-sharoitlami vujudga keltiradi. Shu boisdan o’yin faoliyati xatti-

-85-

harakatni axnalga oshirish vositasidan bolaning faolligini ta’minlovchi mustaqil maqsadga aylanadi.

Bolalar laboratoriya sharoitiga nisbatan o’yinlarda ko’proq so’zlami eslab qolish va esga tushurish imkoniyatiga ega bo’ladilar, bu esa ixtiyoriy xotira xususiyatini chuqurroq, ochishga yordam beradi. Tajribada yig'ilgan ma’lumotlami tahJiil qilish quyidagicha xulosa chiqarish imkonini beradi.

1. 
   
   o'yinda bola tomonidan ma’lum rol tanlash va ijro etish jarayoni bir talay axborotlami eslab qolishni talab qiladi;
   
2. 
   
   chu boisdan personajning nutq boyligini egallash, xatti- harakatini takrarlashdan iborat ongli maqsad bolada oldinroq paydo bo’ladi va oson amalga oshadi.
   

0’yin faqat bilisti jarayonlarini takomillashtirib qolmay, balki bolaning; xulq-atvoriga ham ijobiy ta'sh: ko’rsatadi. Bog'cha yoshidagi bolalard;! o’z xulqini boshqarish ko'nikmalarini tarkib toptirishga bog’liq psixologik muammoni o'rgangan. Z.V. Manuylenkoning fikricha, biror maqsadga yo’naltirilgan mashg’ulotga nisbatan o’yinda xulq ko'nikmalarini oldinroq va osonroq egallash mumkin. .Ayniqsa, bu omil bog'cha yoshi davrining xususiyati sifatida o’zining yorqin ifodasini topadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar o’z xulqini o’zi boshqarish ko'nikmasi o’yin faoliyatida ham, boshqa sharoitlarda ham qariyib baravarlashadi. Ba’zida ular ayrim vaziyatlarda, masalan, musobaqa paytida oyindagiga qaraganda yuqoriroq ko'rsatgichga ham eririshishlari mumkin. Yuqoridagi mulohazalar asosida umuman aytganda, o’yin va o'yin faoliyati bolada o’z hulqini boshqarish ko’nikmalarini shakllantirish uchim muliim ahamyat kasb etadi.

Bolaning aqliy o’sishi haqida fikr yuritilganda, shuni ham aytib o’tish kerakki, narsalami yangi nom bilan atashda yoki yangicha nomlash holatidan kelib chiqib, sub’ekt o’yin paytida faol harakat qilishga urinadi. Chunki u moddiy narsalarga asoslangan harakat rejasidan tasawur qilinayotgan, fikr yuritilayotgan jismlar mohiyatini aks ettiruvchi harakat rejasiga o’tadi. Bola jismlaming moddiy shaklidan birdaniga hayoliy ko'rinishiga o’tishida. unga tayanch nuqtasi boTishi kerak, vaholanld shunday tayanch nuqtasi vazifasini o'tovchi narsalaming aksariyatickin o’yinda bevosita, ob’ekt sifatida foydalanadi. 0’yin faoliyatida maskiu: jismlar qandaydir alomatlarni aks ettimvchi sifatida smas, balki ana shu tayanch narsalar to’g’risida fikrlash uchun xizmat qiladi, shuningdsk, tayanch nuqtasi harakatning yaqqol narsa bilan bogTiq o’yin harakatlarining takomillashuvi harakat shakli,

-86-

xususiyati, bosqichi kabilami qisqartirish va umumlashtirish hisobiga amalga oshiriladi. 0’yin harakatlarining qisqarishi va umumlashuvi ko’rinishidagi mantiqan izchil, yig’iq shaklga o’tishning asosini tashkil qiladi.

Psixolog J.Piaje o'yinda jismlarga yangi nom berish omiliga jiddiy e'tibor bilan qarab bu ish ramziy ma’noli tafakkur shakllanishining tayanchi, degan hulosaga keladi. Lekin bu xulosa vaziyatni aks ettirishnmg birdan-bir to’g’ri yo’li ekanligini bildirrnaydi. Shuning uchun narsaning nomini o’zgartirish bilan bolada tafakkur va aql-zakavot o'sishini kutish ham mtuitiqqa mutlaqo ziddir. Aslida aarsalami qayta nomlash emas, balki o’yin harakatlaiining xususiyalini o’zgartirish bolaning aqliy o'sishiga sezilarli ta’sir o’tkaza oladi. Darhaqiqat, o’yin faoliyatida bolalarda harakatning yangi ko'rinishi, ya’ni uning fikriy, aqliy jiliati namoyon bo’ladi va shuriing uchun o’yin harakatlarini shakllantirish jarayonida bolada fikrlash faoliyatining dastlabki ko'rinishi vujudga keladi. Bolaning aqliy kamol topishida yoki unig umumiy kamolotida o’yinning muhim ahamiyat kasb etishi xuddi mana shu dalil orqah o’z ifodasini topadi.

Bola o’yin faoliyatida maktab ta’limiga tayyorlanib boradi, shu boisdan, unda aqliy harakatlaming yaqqol shakllari tarkib topa boshlaycli. Rolli o’yin faqat alohida olingan psixik jarayon uchun ahamiyatli emas, balld bolada shaics xususiyati va fazilatlarini shakllantirishda ham zamrdir. Binobarin, katta yoshdagi odamlar rolini tanlab, uni bajarish bolaning his-tuyg’ularini qo’zg’atuvchilar bilan uzviy bog’liq holda namoyon bo'ladi. Chunki o’yin davomida bolada har xil xohi:sh va istaklar tug’ila boradi, bular boshqa narsalaming tashqi alomatlari, o’ziga rom etishi sababli hamda bolaning ixtiyoridan tashqari, tengdoshlarining ta’siri ostida tug’iladi.

Bu yosh davridagi bolalar ijodiy faoliyatdan tasviriy san’at ayniqsa, rasm chizishni yaxshi ko‘radilar. Bolaning nimani va qanday ifodalasliiga qarab, uning atrof olamdagi voqelikni qanday idrok qilishi, xotirasi, xayoli va tafaklnuining o‘ziga xosligi haqida mushohada qilish mumkin. Rasmlar orqali bolalar tashqi olamdan olayotgan taassurotlari va bilimlarini yetkazishga harakat qiladilar. Rasmlar bolaning jismoniy va psixologik holatiga ko‘ra o‘zgarishi mumkin. (kasallik, kayfiyat). Aniqlanishicha, kasal bolalar chizgan rasmlar sog‘lomlamikidan ko‘pgina jihatlari bilan fiirq qiladi.

-87-

Mciktabgacha yosh davridagi bolaning badiiy-ijodiy faoliyatida musiqa muhim ahamiyatga ega. Bolalarga musiqiy asarlami tinglash, musiqiy qatorlami va tovushlami turii asboblarda takrorlash quvonch bag'ishlaydi. Bu yosh davrida birinchi marotaba musiqa bilan jiddiy shug‘ullanishga qiziqish paydo boiadi, u keyinchalik haqiqiy qiziqishga ayianishi va musiqiy qobiliyatoing rivojlanishiga yordam beradi. Bolalar qo'shiq aytishga, musiqa ostida turli ritmik, raqs harakatlarini bajatishga o‘rganadilar. Qo‘shiq aytish musiqani anglash va vokal qobiliyatlami rivojlantiradi.

Hecli bir yosh davri ushbu yosh davridagidek shaxslararo hamkorlikning turli shakllarini talab qilrnaydi, chunki u bola shaxsining turli jihatlarini rivojlaxiishi zarurati bilan bog‘liq. Bu tengdoshlari, kattalar bilan hamkorlik, o‘yinlar, muloqot va birgalikdagi mehnatdir. Bu yosh davri davomida bolalaming quyidagi asosiy faoliyat turlari izchillikda takomillashib boradi: predrnetlar bilan boshqarish o‘yini, konstmktiv tipdagi individual predmetli o‘yin, jamoardy syujetli-rolli

-88-

o‘yinlar. individual va guruhiy ijod, o‘yin-musobaqa, o‘jon-muloqot, uy mehnati. Maktabga chiqishdan bir yoki ikki yil awal ularga o‘quv faoliyati qo‘shiladi va 5-6 yoshli bola eng kamida faoliyatning 7-8 turiga tortiladi. ulaming har biri bolani o‘ziga xos ravishda intellektual va axloqan rivojlantiradi.

Bog‘cha yoshidagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida ular bilan bevosita amaliy munosobatda boiishga intiladi. Bu o‘rinda shu narsa xarakterliki, bola bilishga tashnaligidan atrofdagi o‘zining haddi sig‘adigan narsalari bilangina emas, balki kattalar uchun mansub boigan, o‘zining kuchi ham yetmaydigan, haddi sig‘maydigan narsalar bilan ham amaliy munosabatda boiishga intiladi. Masalan: bola avtomashinani yoki tramvayni o‘zi haydagisi, xaqiqiy otga minib yurgisi, uchuvchi boiib, samolyotda uchgisi va rostakam militsioner boigisi keladi. Tabiiyki, bola o‘zidagi bimday ehtiyojlaming birontasini ham haqiqiy yo‘1 bilan qondira olmaydi. Bu o‘rinda savol tugiladi. Bolalaming tobora ortib borayotgan turli ehtiyojlari bilan ulaming tor imkoniyatlari o‘rtasidagi qarama-qarshibk qanday yo‘1 bilan hal qilinadi? Bu qarama-qarshilik faqatgina birgina faoliyat orqali, ya’ni, bolaning o‘yin faoliyati orqaligina hal qilinishi mumkin. Buni quyidagicha izohlab berish mumkin:

•