K arim a q osim ova

kim?
 
so'rog'iga javob bo'lgan so'z bor? Nechta unli bor? Nechta un­
dosh bor? Berilgan so'z nechta bo'g'inga bo'linadi?" kabi savollarga 
javob olinadi.
Bu bosqichda aralash berilgan so'zlardan gap tuzdirish, mashq 
matnidan gapiar sonini, gapda so'zlar sonini, so'zdagi bo'g'in yoki 
tovush sonini aniqlatish, ba’zan tahlilni yozma tarzda bajarish (5ta 
unli bor, beshta bo'g'in bor) kabi mashq turlari qo'llaniladi. Bunda 
„Predmet (nomi)ga bog'lanib kelgan so'zga so'roq berib ko'r-chi? U 
nimani bildiryapti?" kabi savollardan foydalaniladi.
2-bosqich
2-sinfga to'g'ri keladi. Bu bosqichda asosan ikki vazifa 
bajariladi:
1. 
Nechta?, qancha?
so'roqlariga javob bo'lib, shaxs va narsalarning 
sanog'ini: 
nechanchi?
so'rog'iga javob bo'lib, shaxs va narsalar tartibini 
bildirgan so'zlar haqida elementar nazariy tushunchani shakllantirish;
2. Sonlarga so'roq bera olish, ularning nimani bildirishini ayta 
olish, ulardan foydalanib o'z fikrini aniq ifodalash. mazmunga mos 
holda sonlarni o'rinli qo'llash (
o'nta o'quvchi, o'ntacha o'quvchi
kabi) ko'nikmasini o'stirish, lug'atlardan foydalana olish qobiliyatini 
shakllantirish.
Bu bilim va ko'nikmalar mashqlar bajarish bilan mustahkamlab 
boriladi. Dastlabki mashqlar tayyor materialdan sonni aniqlashga va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

izohlashga qaratiladi, keyingi mashqlar esa fikrni va izlanishni talab 
etadi. Mashqlar muayyan izchillikda bir tizimni tashkil etishi lozim:
1. Ajratib ko'rsatilgan so'zlarga 
nechta?, qancha?
so'roqlaridan 
birini bering, shu so'z nimani bildirayotganini ayting.
2. Ajratib ko'rsatilgan so'zga so'roq bering, nimani bildirishini 
ayting.
3. Sanoq (yoki tartib) bildirgan so'zlarni nechta?, qancha? so'roqlari 
yordamida aniqlang.
4. Sanoq bildirgan so'zlarni so'roqlar yordamida aniqlang.
5. Tartib bildirgan sonlami nechanchi? so'rog'i yordamida aniqlang.
6. Nuqtalar o'rniga so'roqlarga mos so'n qo'yib o'qing.
7. Rasm asosida (matnni qayta hikoyalash asosida) bog'lanishli nutq 
tuzing. Unda sanoq, tartib bildiruvchi so'zlardan foydalaning.
Mashqda qo'llanilgan sonlarning talaffuzi, imlosi va m a’nosi ustida 
ishlanadi. Ko'rinib turibdiki, mashq shartlari soddadan murakkabga 
tamoyiliga asoslangan.
3-bosqichda (3-sinf) „Son" tushunchasini shakllantirish hamda 
o'quvchilar nutqini yangi sonlar bilan boyitib borish, fikrini aniq 
ifodalash uchun gap va matn mazmuniga mos sonlar tanlash, ularni 
o'rinli qo'llash ko'nikmasi o'stiriladi.
„Son" tushunchasini shakllantirish o'quvchilaming shaxs va 
narsalarning sanog'ini, tartibini bildirgan so'zlar kategoriyalarini 
o'zlashtirish sifatiga bog'liq.
O'quvchilar bilimini yetarli darajaga keltirish maqsadida sonlar 
ishtirok etgan gapiar asosida kuzatish, aniqlash, guruhlash va umum­
lashtirish faoliyati ishga solinadi. Masalan: „M a’rifat xonasiga o'quv­
chilar keldilar. Ikkita o'quvchi 2-sinfda o'qiydi. 4 ta o'quvchi 3-sinfda 
o'qiydi".
O'quvchilar o'qituvchining topshirig'i asosida 
ikkita
(nechta?), 
to'rtta
(nechta?) so'zlari sanoq, 
ikkinchi, uchinchi
(nechanchi?) 
so'zlari tartib bildirayotganini aniqlaydilar va ularni guruhlaydilar 
(sanoq bildiruvchi so'zlar, tartib bildiruvchi so'zlar). Shuning ichida 
umumlashtirish ham amalga oshiriladi. Sonning leksik ma’nolari 
bilan uning grammatik xususiyatlari ham qayd etiladi: narsa, shaxs 
bildirgan so'zlarga bog'lanib-keladi, tartib bildirgan so'z 
-nchi, -inchi
qo'shimchasini oladi va hokazo.
„Son — so'z turkumi" sifatida unga xos bo'lgan quyidagi xususiyat- 
lar ajratiladi: a) shaxs; b) narsalarning sanog'ini, tartibini bildiradi va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---