K arim a q osim ova

limon
tipida 
limonzor, suvchi
tipida 
bo'zchi
kabi. 
Tilda yangi so'znin g paydo bo'lishi o 'z id a n keyin bir xil o'zakli so'zlar 
guruhining hosil bo'lishiga sabab bo'ladi: 
ishli, ishsiz, ishchi
kabi.
Boshlang'ich sinflarda tilning rivojlanishi haqidagi m asala maxsus 
o'rganilm aydi. Tilga jam iyatning rivojlanishi bilan bog'liq holda rivojla- 
nadigan hodisa sifatida ilmiy qarashga zam in yaratish m uhim ah a­
miyatga ega. T ilning leksik tom on i boshqalariga nisbatan harakatchan, 
tez rivojlanadigan bo'lgani u ch u n , til leksikasi m isolida boshlang'ich 
sinf o'quvchilari saviyasiga m os ravishda jam iyatning rivojlanishi 
bilan bog'liq holda tilning ham rivojlanishi tushuntiriladi. Tilning 
leksik tarkibida yuz berayotgan o'zg arish lar yuzasidan o'qituvchi va 
o 'quvchilam ing kuzatishlari bolalarda dunyoni bilish haqidagi tasav- 
vurini shakllantirishga mos m aterial beradi.
Kichik yoshdagi o 'quvchilam ing tilni o'zlashtirish jarayonini tek­
shirish shuni ko'rsatadiki, tilga ilmiy qarash asoslarini shakllantirish 
lining m uhim bog'lanishlarini bilishga ham yordam beradi. Xususan, 
o 'quvchilam ing so'zning tovush to m o n i bilan uning leksik m a’nosi, 
so'zning m orfemik tarkibi bilan leksik m a ’nosi, so'zning gram m atik 
m a’nosi bilan uning m a’lum so 'z turkum iga tegishliligi o'rtasidagi

---

bog'lanish kabilarni bilib olishi shu m aqsadga xizmat qiladi. Bu 
bog'lanish tilning fonetik, leksik, so ‘z yasalishi va gram m atik to- 
m onlarining bir-biriga ta ’sir qilishini xarakterlaydigan um um iy 
bog‘Ianishlarning xususiy k o ‘rinishi hisoblanadi. Shuni ta ’kidlash 
kerakki, o ‘quvchilam ing xarakterli bog'lanishlarni tushuntirishlari tilni 
egallash nuqtai nazaridangina emas, balki dunyoqarashlarini shakl- 
lantirishda ham katta aham iyatga ega.
Tildan bilim berishda 
0
‘quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish 
m uhim dir. O 'q itu v ch i nazariy xarakterdagi um um lashtirish zarur 
bo'lgan daliliy m ateriallarni yig'ish bosqichida ham , berilgan bilim larni 
amaliyotga tatbiq etish uchun ham bolalam ing hayotiy tajribasiga, 
nutqqa oid am aliyotiga tayanadi. Tilga oid bilim ni o'rganish natijasida 
o'quvchilar n u tq faoliyatining sifati o'zgaradi, ongliligi ortadi. Tilni 
o'rganishni hayot bilan bog'lash dunyoning moddiyligini tushunishga 
asos yaratadi. Bu bilan bir paytda ona tili darslarining asosiy vazifalari- 
dan biri b o 'lm ish o'quvchilarda to 'g 'ri kuzatish va o 'z fikrlarini og'zaki 
va yozm a shaklda aniq bayon etish ko'nikm asini o'stirish masalasi 
hal qilinadi. B unda o'qituvchidan o'quvchilarda dialektik fikrlash 
ko'nikm asini shakllantirishga alohida e ’tib o r berish talab etiladi.
Dialektik tafakkur keng m a’noda hodisalarning boshqa hod isa­
lar va jarayonlarga bog'liqligini hisobga olib, ularni h a r to m o n lam a 
mavjud belgilari yig'indisi bilan rivojlanishda ko'rish k o'nikm asin i 
ta ’riflaydi. Tafakkurning bunday sifati o 'q uvchilarda asta-sekin 
shakllana b oradi va o 'z navbatida, ular kuzatish jarayonida dalil- 
larni topish, ularni tahlil qilish va o'rganiladigan hodisalarning 
ayrim to m onlari o 'z a ro bog'liqligini aniqlash, taqqoslash va u m u m ­
lashtirish k o 'nikm asin i egallab boradilar. Keyingi yillarda o 'q u v - 
chilarning o 'q u v faoliyati tobora izlanish xarakteriga ega b o'lm o q d a. 
Tilni o 'rg an ish d a boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun ayrim qoida 
va aniqliklam i yodlab olish emas, balki atrofdagi hayotni kuzatish 
asosida o 'q u v ch ilam in g o'zlari „topgan" yoki adabiy m anbalardan 
tayyor olingan til m aterialini maqsadga m uvofiq analiz va sintez qilish 
yetakchi hisoblanadi. O 'rganiladigan gram m atik va so 'z yasalishiga 
oid, leksik tushu nch alarnin g mavjud belgilarini aniqlash jarayonida 
faol qatnashish, bilib olingan dalillarni o'xshash va farqli to m o n d an
qiyoslash, shuningdek, o'rganilgan nazariy bilim larni har xil nutqiy 
faoliyatga ijodiy tatbiq etish — bularning barchasi o'qu vch ilard a d i­
alektik fikrlash ko'nikm asini o'stirish uchun zam in va sh art-sh aro it 
yaratadi. B unda m uhim om illardan biri o 'q u vchilam ing aqliy fao-

---

liyatini o 'qituvch i to m o n id an m aqsadga muvofiq boshqarish, u lard a 
orfografik, gram m atik yoki leksik-uslubiy vazifalarni hal qilishning 
um um iy m etodlarini shakllantirish hisoblanadi.
O na tilini o 'rganish jarayonida o 'q u v ch ilarda ilmiy dunyoqarash 
asoslarini shakllantirish m asalasini hal qilishda m aktabda o n a tilini 
o'rgatishga asos bo'ladigan m aterial alohida qim m atga ega. M aterial- 
ning g'oyaviy yo'nalishi va badiiy ifodaliligi o 'q uvchilam ing fikrlash 
faoliyatiga, his-tuyg'ulariga ta ’sir etadi, atro f-m uhit haqidagi b ilim - 
larini kengaytiradi, tilga va uni yaratgan xalqqa qiziqishini tarbiya- 
laydi, o 'quvchilam ing um um iy taraqqiyoti darajasini o 'stirad i va 
ularning shaxsiy sifatlarining, dunyoqarashlarining shakllanishiga t a ’sir 
ko'rsatadi. Keyingi yillarda m aktab ona tili darsliklari va o'q itu v ch ilar 
uchun nashr qilingan q o'llan m alar m ateriali m azm uniga qo'yilgan 
talablar anchagina ortdi. M aterialning asosiy m ezoni m atn va alohida 
gaplarning bilim ni boyituvchi qim m ati, leksik-uslubiy aniqligi, m avzu 
jih atdan xilm a-xilligi, hayotning turli tom onlari bilan bog'lanishi, 
m atnlarning g'oyaviy-m avzuviy yo'naltirilganligi, kichik yoshdagi 
o'quvchilarga m osligidir.
Shunday qilib, tilni o'rganish jarayonida kichik yoshdagi o 'q u v ­
chilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishga o'qituv chin ing
m etodologik yondashuvi, o'qu v ch ilar o'zlashtiradigan ijtim oiy hodisa 
sifatida rivojlanib boruvchi til haqidagi bilim lar m ajm uasi, o'q uv chilar 
o 'rganib oladigan bilish usuli, tilni o'rganishga asos bo'ladigan m a­
terialning bilim berishdagi, g'oyaviy-siyosiy va badiiy qim m ati hal 
qiluvchi ta ’sir k o 'rsatar ekan.
O 'quvchilarda ilm iy dunyoqarash asoslarini shakllantirish k o 'p qir- 
rali jarayon bo'lib, u m aktabda va m aktabdan tashqarida olib boriladi­
gan o'quv-tarbiyaviy ishlam ing barcha tizim ida hal qilinadi.
BoshlangMch sinf o'quvchilariga ona tilini 
o‘rgatishning lingvistik asoslari
M aktabda o 'q u v predm eti sifatida tilni o'rganish tizim i tilning 
barcha tom onlarini, yani fonetikasi, leksikasi, so 'z yasalishi va gram ­
m atikasi (m orfologiya va sintaksis)ning o 'z a ro ichki bog'lanishlariga 
asoslanadi.
Tilning barcha to m onlari o 'z a ro bog'lanishining k o 'p qirraliligi 
va m urakkabligi, ularning dialektik birligi, a w a lo , uning aloqa vosi-

---

tasidagi vazifasida nam oyon bo'ladi. Aloqa vositaligi tilning m uhim
xususiyati, asosidir. Bu vazifani tilning har bir qismi boshqa qismlar 
bilan o ‘zaro bog'lanishda bajaradi. H ar bir so ‘zga xos bo'lgan tovush 
shakli kishilarga aloqa uchun im koniyat yaratadi. A m m o so'zning to ­
vush qurilishi, shakli m azm unsiz, aqlga to 'g 'ri kelm aganidek, o'zicha 
yasham aydi. Istalgan tovushlar yig'indisi em as, balki m a ’lum m a ’no 
bildiradigan tovushlar yig'indisigina aloqa m aqsadiga xizm at qilishi 
mumkin.
M a ’lumki, m a’no bildiradigan tovushlar yig'indisi so'zdir. Tilning 
lug'at boyligi, leksikasi fikr ifodalash uchun xizm at qiladigan o'ziga 
xos qurilish m aterialidir.
Tilning lug'ati qanchalik boy bo'lsa ham gram m atikasiz u o'lik 
hisoblanadi. Tilning lug'at boyligi o 'z -o 'z ic h a aloqa vazifasini bajar- 
maydi. Aloqa m aqsadida xizm at qilish uchun lug'at boyligidagi so'zlar 
bir-biri bilan gram m atik jih atd an o'zaro bog'lanib, gap tuziladi. M ana 
shu tuzilgan gap orqali fikr ifodalanadi.
Tilning har bir tom onining xususiyati undagi til birliklarining 
o'ziga xosligida nam oyon bo'ladi. Fonetika uchun bunday til birligi 
nutq tovushlari, fonem alar; leksikologiya uchun m a’nosi va qo'llanishi 
nuqtai nazardan so'z; gram m atika uchun so 'z shakllari, shuningdek, 
so 'z birikmasi va gap; so 'z yasalishi uch un m orfem a, tuzilishi va 
yasalishi jihatdan so'z hisoblanadi.
S o'z, so'z birikmasi va gap gram m atik tom ondan ko'pgina xu­
susiyatlarga ega. So'zning o 'z m orfem ik qurilishi, o'zining so 'z yasa- 
lish turi, biror gram m atik kategoriyasi (shaxs, son, egalik, kelishik va 
boshq.), m a’lum sintaktik vazifasi bor. S o 'z birikmasi ham so'z kabi 
so 'z o'zgarishi (ko'proq ergash so 'z o'zgaradi) shakllariga ega. G ap 
o 'z qurilishiga ko'ra so 'zdan sifat jih atdan farqlanadi: so'z o'zi alohida 
kelganda mustaqil m a’no anglatm aydigan m orfem alardan tuziladi, 
gapni tashkil etuvchi qism lar esa gapdan tashqarida ham mustaqil 
leksik m a’no bildiradi, gap tarkibida esa uning m a’nosi yana oydin- 
lashadi. G ap va so'z birikmasi „qurilish m ateriali" sifatida xilma-xil 
tuzilgan so'zdan foydalanadi. G ap uch u n qator sintaktik xususiyatlar, 
shuningdek, tugallangan ohang ham xarakterlidir.
Shunday qilib, tilning har bir jihatining o'ziga xos xususiyatini ko'rib 
chiqishning o'zi ularning o'zaro m unosabatini, bir-biriga o'tishining 
murakkabligini ta ’kidlaydi. Tilshunoslik fani bo'lim lari o'rtasidagi m u­
nosabatlar ham shunga o'xshash murakkabdir.
Fonetika, leksikologiya bilan ham , gram m atika bilan ham bog‘-

---

lanadi. Tovushlar, fonem alar, bo‘g ‘inlar tilda alohida em as, balki 
m a ’lum leksik m a ’no bildiradigan so ‘z tarkibida yashaydi.
F onetikaning sintaksis bilan bog'lanishi, xususan, h a r bir gapda 
m a ’lum ohangda b o ‘lishida k o ‘rinadi. G ram m atik va sem antik jih a t­
dan bog'langan so ‘zlar m ajm uasi m a ’lum ohangga ega boMsagina gap 
hisoblanadi. B unda gapning m azm uni so ‘zlovchining gapda ifodalan­
gan ohangiga bog'liq bo'ladi. Shunday qilib, ohang gapda s o ‘z tartibi, 
yordam chi so 'zlard an foydalanish, so 'z o 'zgartishlar bilan birga gap 
tuzish usullaridan biri sifatida xizmat qiladi.
Leksikologiya so 'z yasalishi bilan jips bog'lanadi: birinchidan, 
tilning lug'at tarkibi, asosan, tilda m avjud bo 'lg an so'zlardan yangi 
so 'zlar yasalishi hisobiga to'ldirilib, boyib boradi; ikkinchidan, yasal- 
gan so'zlam ing leksik m a ’nosi yasam a negizning m oddiy m a’nosiga 
asoslanadi.
M orfologiya leksikologiya va so 'z yasalishi bilan jips bog'langan. 
M orfologiya, asosan, so'zning gram m atik xususiyatlarini o'rganadi. 
S o'znin g gram m atik m a’nosi doim o leksik m a ’nosi bilan birga nam oyon 
b o 'lad i, h ar bir so 'z, bir tom o n d an , shu so'zga tegishli b o 'lgan m a’lum 
o'ziga xos leksik-gram m atik guruhning belgilarini bildiradi, ikkinchi 
to m o n d a n , u so 'zn in g o 'z leksik m a’nosi b o'lad i. So'zdagi m ana shu 
um um iy birlik m orfologiyada, leksikadan ajralm agan holda, leksika 
zam inida o'rganiladi.
S o'z uchu n m uqarrar m orfem ik tarkibi xarakterli b o 'lib , bunga 
so'zning leksik m a ’nosi va qato r gram m atik belgilari bog'liq bo'ladi. 
Yangi so 'z qaysi usul bilan vasalm asin, 
11
doim gram m atik shakllanadi 
va o 'zin in g leksik m a’nosiga ega bo'ladi. H ar b ir so'z turkum ida so'z 
yasalishining xarakterli xususiyatlari mavjud. S o'zning m orfemik 
tarkibi va yangi so 'z yasalish usullari tilshunoslik fanining so 'z yasali­
shi bo'lim ida, gram m atika va leksikologiyadan ajratilm agan holda 
o'rganiladi.
M orfologiya va sintaksis har tom o n lam a o 'z a ro bog'lanadi. 
M orfologiyada, asosan, so'zlam ing gram m atik m a ’nosi va uni ifo­
dalash shakllari o'rganiladi; sintaksisda so 'zlarni o 'z a ro bog'lanib 
so'z birikmasi va gap hosil qilish usullari, shuningdek, gap turlari, 
ulam ing m azm uni va ishlatilishi o'rganiladi. S o 'z m orfologiyada 
ham , sintaksisda ham o'rgan ilad i, am m o o 'rg anish obyekti har xil 
bo'ladi. Sintaksisning o'rganish obyekti gapdir; u nda so 'z gap yoki 
so 'z birikm asida boshqa so 'zlar bilan m a’no va gram m atik jihatdan 
bog'langan holda o'rganiladi. M orfologiyada so 'z gapdan tashqarida

---

ham o ‘rganilishi m um kin; so‘zga m uayyan leksik-gram m atik guruhga 
kiradigan so 'zlar bilan o ‘zaro m unosabati nuqtai nazaridan qaraladi. 
M orfologiya va sintaksisda so‘zga bunday har xil yondashish ularning 
bir-biriga bog'liqligini inkor etm aydi, aksincha, ular so'z va gapning 
o 'zid a yashaydi. S o'zlar so 'z o'zgarish tizim iga ega bo'lgani tufayli 
gapiar aloqa vazifasini bajaradi. Shakl yasalishi va so 'z yasalishi m or­
fologiyada o'rganiladi, am m o gapda tatbiq etiladi, so'zlam ing o 'zaro
bog'lanish qoidalarini o'rganish esa sintaksis sohasiga taalluqlidir. S o 'z 
birikm asi tarkibidagi so'zlam ing o 'zaro bog'lanish usulini aniqlashda 
shu so 'z birikmasiga kirgan so 'z turkum ining morfologik xususiyatlari 
hisobga olinadi. Bular m orfologiya va sintaksisda bir-biri bilan bog'liq 
holda o'rganiladigan til hodisalarining ayrim laridir. Bu aniq m isollar 
morfologiya va sintaksis bir-birini taqozo qilsa ham , gram m atikaning 
m ustaqil b o'lim i ekanini ta ’kidlash uch un yetarli.
Keltirilgan fikrlar boshlang'ich sin f o'quvchilariga predm etlararo 
ichki bog'lanishni hisobga olgan holda ona tilini o'rgatish m etodikasini 
belgilaydi:
1. Tilning barcha (leksik, fonetik, so 'z yasash, gram m atik) tom onlari 
o 'zaro bog'liqligini va ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega 
ekanini hisobga olib, o 'quvchilar tilni ongli o'zlashtirishlari uch un
tilning har bir to m on i xususiyatlarini va ular o'rtasidagi bog'lanishni 
o'zlashtirishlari zarur.
1—4-sinflarda ona tilini o'rganish tizimi fonetika, leksikologiya, 
so 'z yasalishi va gram m atikaning o 'z a ro bog'lanishi m ohiyatini hisobga 
olgan holda tuziladi. Bu hoi dastur m ateriallarini o'rganish tartibini 
belgilashda ham , t a ’lim m azm unini (dastur bo'lim lari o'rtasidagi uzviy 
bog'lanishni) aniqlashda ham hisobga olinadi.
2. Tilning barcha jihatlarining bir-biriga ta ’siri uning aloqa quroli 
vazifasida nam oyon bo'ladi. Tilning asosiy birligi sifatida aloqa m aqsa­
dida so 'zn i to 'g 'ri talaffuz qilish yoki yozish, shu tilda so'zlashuvchi 
barcha kishilarga bir xilda tushunarli bo'lishi, gapda gram m atik jih a t­
dan to 'g 'ri tuzilishi kerak.
Shularni hisobga olib, kichik yoshdagi o'quvchilar tilning ta ­
laffuzi, grafik, leksik, so'z yasalishi va gram m atik tom onlarining 
o 'z a ro bog'lanishi m ohiyatini tushunishlari uchun dastur m aterialini 
o'rganishda tilning aloqa vazifasi yetakchi ekani nazarda tutiladi, y a’ni 
kishilar bilan aloqa jarayonida tilning barcha tom onlari birgalikda 
foydalanilishi hisobga olinadi. Shu m aqsadda tilning fonetik tom onini

---

o'rganishd a so‘zning m a’no va talaffuz jih atd an birlik hosil qilishini, 
tovushning so‘z m a’nosini farqlashdagi o 'rn in i tushuntirishga katta 
aham iyat qaratiladi.
,,So‘z “ mavzusi o'tilayotganda o'qu v ch ilar tom onidan so'zning 
talaffuzi, leksik m a’nosi, m orfologik tarkibi, gram m atik belgilari, 
yasalishi, nutqda ishlatilishi va yozilishini yaxlit tushunishga asosiy 
diqqat qaratiladi. Bunda o'qituvchi so'zning nom bo'lib xizmat qilishini 
ham , m orfem ik tarkibi va leksik m a’nosining bir-biriga ta ’sirini ham
o'quvchilam ing tushunib olishlariga erishishi lozim.
,,G a p “ mavzusini o'rg anish vaqtida esa ishning asosiy yo'nalishi 
nutqda gapning til birligi sifatidagi vazifasini tushuntirish va 
o'quvchilarda og'zaki va yozm a n u tqlarida gapdan oson foydalanish 
ko'nikm asini shakllantirish hisoblanadi.
M aktabda tilning barcha tom onlarini bir-biri bilan bog'liq holda 
o'rganish ona tilini o'rgatishning yetakchi m etodik tam oyili hisobla­
nadi. Buni amalga oshirish til o 'su v ch an , bir-biriga o'zaro t a ’sir etadi- 
gan tom onlari mavjud bo'lgan m urakkab hodisa ekanini tushuntirishda 
Dmiy asos hisoblanadi.
Boshlang'ich sinflarda ona tilini o'rgatishning 
mazmuni va vazifalari
M aktablarda ona tili o'rgatishning m azm uni jam iyat rivojlani- 
shining hozirgi bosqichida davlatim izning m aktab oldiga qo'ygan 
vazifasiga m oslangan. Bu vazifalar k o 'p qirrali bo'lib, ularni bajarish 
o'q uvch ilar ongini o'stirishga, ularga g'oyaviy-siyosiy, axloqiy, estetik 
va m ehnat tarbiyasini berishga yo'naltirilgan. O na tilini o'rgatish 
natijasida o'quvchilarda o 'z fikrini gram m atik to 'g 'ri, uslubiy aniq, 
m azm unli, ohangga rioya qilib ifodalay olish va uni imloviy to 'g 'ri 
yoza olish ko'nikm alari shakllantiriladi. Bu vazifa o 'q u v predm eti 
sifatida o'zb ek tilining o'ziga xos xususiyati bo'lib, o'quvchini shaxs 
sifatida shakllantirishga yo 'n altirilg an u m u m ta ’lim vazifalari bilan 
bog'liq holda am alga oshiriladi.
Ona tili kursida beriladigan bilim lar m azm unini o'zbek tilining 
tovush tuzilishi va yozm a n u tqd a tovushlam i ifodalash usullari h aqi­
dagi (fonetik va grafik); so 'zlam in g o'zgarishi va gapda so 'zlam in g
bog'lanishi haqidagi (gram m atik, y a ’ni morfologik va sintaktik); 
so'zning m orfem ik tarkibi va so 'z yasalish usullari haqidagi (so'z 
yasaiishiga doir); so 'zlam in g leksik-sem antik g uaihi haqidagi (lek-

---

sikologik); o ‘zbek tilining to ‘g ‘ri yozuv tam oyillari va tinish belgilari- 
ning ishlatilishi haqidagi (orfografik va punktuatsion) bilim lar tashkil 
etadi. Bu bilim lar, birinchidan, gram m atik, fonetik, so‘z yasalishiga 
oid tushunchalarda, ikkinchidan, grafik, orfografik, punktuatsion qoi- 
dalarda nam oyon boMadi. B undan tashqari, o'zb ek tili kursi fonetik, 
grafik, morfologik, sintaktik va boshqa ko 'n ik m a va m alakalarni ham
o ‘z ichiga oladi.
Tilni o ‘rganish jarayonida o ‘quvchilarda boshqa ko'pgina o ‘quv pred- 
metlari uchun um umiy bo'lgan ko‘nikmalar (predm etlararo ko'nikm alar) 
ni hosil qilish ustida ham ish olib boriladi. Pedagogikada bunday pred­
metlararo ko‘nikmalarga analiz, sintez, abstraktlashtirish (til hodisala- 
rini fikran tasaw ur etish), umumlashtirish, guruhlash, taqqoslash kabilar 
kiradi. Ushbu ko‘nikmalami o'quvchilarda shakllantirish ustida maqsadga 
muvofiq ishlash ulam ing o‘quv faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini 
muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat yaratadi. Ona tili kursidan hosU 
qilinadigan maxsus ko'nikm alar bilan predm etlararo ko'nikmalar, bir- 
biridan ajratilmagan holda o'quv-tarbiyaviy jarayonda shakllantiriladi.
Beriladigan bilim va o'quvchilarda hosil qilinadigan maxsus ko'n ik- 
m alar m aktab dasturlari va davlat t a ’lim standartida qayd etilgan.
B oshlang'ich sinflarda o'rganish uch u n tilni ongli egallashga va 
o 'quvchilarda grafik va imloviy m alakalarni shakllantirishga zam in 
bo'ladigan bilim lar tanlangan. Fonetika va grafika sohasida o'quvchilar 
so'zning tovush tarkibini, unli va undosh tovushlarning o'ziga xos 
xususiyatlarini, so'zda tovushning m a’noni farqlashdagi aham iya­
tini to 'g 'ri tushunishga im kon beradigan bilim larni o'zlashtiradilar, 
shuningdek, ularga so'zning tovush va grafik shakli o'rtasidagi nisbat 
(bog'lanish)ni ongli aniqlash, so'zn i to 'g 'ri yozish im koniyati yarati- 
ladi. M orfologiya sohasidan ham so'zni ongli o'zlashtirish, uni to 'g 'ri 
ishlatish uch un katta am aliy aham iyatga ega bo'lgan bilim lar tan la n ­
gan. B oshlang'ich sinf o'quvchilari 1-sinfdan boshlab so'z turkum lari 
(ot, sifat, son, olm osh, fe’l)ni har xil saviyada o'rganadilar.
Sintaksisdan dasturga nutq birligi sifatida gap haqidagi, gapda 
so 'zlam in g bog'lanishi, bosh va ikkinchi darajali bo'laklar haqidagi 
bilim lar kiritilgan. So'zning m orfemik tarkibi yuzasidan har bir 
m orfem aning m uhim belgilarini, ularning aham iyati va so'zda bir- 
biriga ta ’sirini boshlang'ich sinf o'quvchilari tushunadigan va so'zlarni 
to 'g 'ri yozishda foydalanishlari uchun zarur bo'lgan hajm da m a’lum ot 
berilgan.

---

D astu rda „Leksika“ b o'lim i alohida berilm agan, am m o o 'q u v c h i­
lar so 'zlam in g leksik-sem antik guruhlari (sinonim lar, an to n im lar) 
haqida, ulam ing leksik m a ’nolari haqida so 'z turkum lari va so 'z 
tarkibini o'rganish jarayon id a m a’lum ot oladilar.
B oshlang'ich sinflar on a tili kursi 1—4-sinflarda tilning h am m a to - 
m onlarining o 'z a ro bog'liq holda o'rganilishi hisobga olinib tuzilgan, 
har bir sinfda fonetika, leksika, gram m atika va so 'z yasalishi haqida 
elem en tar bilim beriladi. Kursning bu nday qurilishi tilning barcha 
to m onlarini bir-biriga o 'z a ro ta ’sir etadigan bir bu tu n hodisa sifatida 
o 'rg anish n i taqozo etadi. Tilni o'rganishga bunday yondashish t a ’lim 
jaryonini o 'q u vchilar nutqini o'stirish vazifasini hal etishga yo'naltirish
im konini beradi.
D asturning „G ram m atik a, imlo va nutq o 'stirish" bo'lim i h a r bir 
sinfda quyidagicha qism larni o 'z ichiga oladi: „Tovushlar va harflar", 
„ S o 'z " , „ G a p ", „B og'lanishli nu tq “ . Asosiy m avzular bosqichli izchillik 
tam oyiliga asoslanib. h ar to 'rt sinfda o'rganiladi. H a r bir sinfda yetakchi 
m avzular ajratiladi. 1—2-sinfda fonetika va grafikaga oid m avzulam i 
o'rganishga katta o 'rin beriladi, chunki o 'q u v c h ila r o'qish va yozish 
jarayonini egallaydilar. 3-sinfda so'zning m orfem ik tarkibi va gapni 
o'rgan ish m uhim hisoblanadi. S o'z yasalishiga do ir bilim lar asosida 
o'quvch ilarda so 'zn in g leksik m a’nosiga, un d an nutqda foydalanishga 
ongli m unosabat o'sadi. 4-sinfda so'z turk u m larin i o'rganish birinchi 
o 'rin g a qo'yiladi (m orfologik bilim chuqurlashtiriladi, otlam ing egalik 
va kelishik qo'sh im chalarini, fe’llarning tuslovchi qo'sh im chalarin i 
to 'g 'ri yozish m alakalari shakllantiriladi).
B og'lanishli nutq ustida to 'rt yil davom ida g ram m atik va o r­
fografik m ateriallarni o 'rg an ish bilan b o g 'liq hold a reja asosida ish 
olib boriladi.
O na tili darslarida til hodisalari m a ’nosi (sem antikasi), qurilishi, 
vazifasi jih atidan o'rganiladi.
O 'zbekiston Respublikasi m ustaqillikka erishgan kundan boshlab 
jam iyatni isloh qilish siyosatini kun tartibiga qo'ydi. Barcha sohalardagi 
kabi ta ’lim sohasini isloh qilish siyosati ham izchillik bilan am alga 
oshirila boshlandi.
B oshlang'ich ta ’lim bo'yich a Yangi tahrirdagi Davlat t a ’lim sta n ­
d ard ham m ustaqillik davridagi tajribalar natijasi sifatida m aydonga 
keldi. U boshlang'ich ta ’lim darsliklari va m etodik qo'llanm alarining 
vangi avlodini yaratishda dasturulam al vazifasini o 'tam o q d a.

---

B oshlang'ich ta ’lim D avlat ta ’lim standartining ,,K irish“ qismida 
„B oshlang'ich t a ’lim jarayoni bolaning m antiqiy tafakkur qila olish sa­
lohiyati, aqliy rivojlanishi, dunyoqarashi, kom m unikativ savodxonligi 
va o 'z -o 'z in i anglash salohiyatini shakllantirishga, jism onan sog'lom
bo'lishga, m oddiy borliq go'zalliklarini his eta olishga, go'zallik va 
nafosatdan zavqlana olish, milliy urf-odatlarni o 'zid a singdirish va ar- 
doqlash, ularga rioya qilishga o 'rg ata d i", — deb alohida ta ’kidlangan.
B oshlang'ich ta ’lim oldiga qo'yilgan bu kabi talablarni amalga 
oshirish ta ’lim m azm unini aniq belgilab olishni, o'qitishga yangicha 
yondashuvni taqozo etadi.
Davlat ta ’lim standartida ta ’kidlanganidek, „B oshlang'ich ta ’lim 
bosqichida davlat va jam iyat to m o n id an qo'yiladigan talab ‘‘da ta ’lim 
sohalari bo'yicha o'zaro m uvofiqlik, m utanosiblik, uyg'unlik to 'la
ta ’m inlangan b o'lm og'i kerak. Shu jih atd an boshlang'ich ta ’lim 
standartini belgilash ta ’lim jarayonining tarkibini va xuddi shu tarkib 
kom ponentlarining 
m azm unini 
m odern izatsiyalash, 
boshlang'ich 
t a ’lim jarayonida yangi, zam onaviy pedagogik texnologiyani qo'llash 
im konini beradi.
B oshlang'ich sinflarda ona tili ta ’limi m azm uni ta ’lim ning m azkur 
bosqichiga qo'yilgan talablardan kelib chiqib belgilanadi.
„T a’lim to'g'risida“gi q onunda „Boshlang'ich ta ’lim um um iy o 'rta 
ta ’lim olish uchun zarur bo'lgan savodxonlik, bilim va ko'nikm a asos­
larini shakllantirishga qaratilgandir", deyiladi. Shundan kelib chiqqan 
holda „Boshlang'ich sinflarda ona tili ta ’limining maqsadi, vazifalari 
sifatida D T Sda quyidagilar belgilab berilgan:
1. ...bolaning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirishga, erkin 
fikrlay olish, o'zgalar fikrini anglashi, o 'z fikrini og'zaki va yozma 
ravishda bayon qila olishi, jam iyat a ’zolari bilan erkin m uloqotda 
b o 'la olish ko 'nikm a va m alakalarini rivojlantirish.
2. ...o 'z fikrini savodli, m antiqiy izchillikka rioya qilgan holda 
bayon eta olishga o'rgatish.
3. ...yozm a nutq belgilarini talaffuzda ifodalash, m atnni ifodali 
o'q iy olish ko'nikm asini shakllantirish.