K arim a q osim ova

(ning, -ni, -go, -da,
-dan)
yordamida bog'lanishini kuzatadilar, bu qo'shimchalar keli­
shik qo'shimchalari ekanini, otlaming kelishik qo'shimchalari bilan 
o'zgarishi 
turlanish 
deyilishini bilib oladilar. Bolalarga kelishiklaming 
joylashish tartibi, so'roqlari va bosh kelishikdan boshqa kelishiklaming 
aniq qo'shimchalari mavjudligi darslikda berilgan jadval yordamida 
tushuntiriladi. Bosh kelishikdagi ot gapda ega vazifasida, boshqa keli­
shikdagi otlar esa ikkinchi darajali bo'lak vazifasida kelishi bilan ham 
tanishtiriladi.
O'quvchilar o'zlashtirgan grammatik bilimlarini imloni o'zlash- 
tirishda foydalana olishlari uchun ishni bajarishda izchillikka katta 
ahamiyat beriladi. Bajarilgan ish yozib boriladi: o'quvchilar awal 
gapda ot bog'langan so'zdan shu otga savol beradilar va savolni 
qavs ichiga yozadilar; keyin so'roqqa qarab kelishikni aniqlaydilar. 
Masalan, 
o'qidi
(nimani?) — kitobni, tushum kelishigi). Ular buni 
yaxshi o'zlashtirganlaridan so'ng, mashq tez bajariladi, yozish talab 
etilmaydi.
Ko'plikdagi otlaming turlanishini o'rganishda nutqda ko'plikdagi 
otlardan to'g'ri foydalanish ko'nikmasini takomillashtirish maqsadi

---

ko'zda tutiladi. 0 ‘quvchilar suhbat yordamida bosh kelishikdagi ot­
ning so‘rog‘ini va bitta shaxs, narsani bildirishini aytadilar, (nima?
— 
kitob,
kim? — 
o'quvchi);
o‘qituvchi agar shu ot ikki va undan ortiq, 
shaxs yoki narsani bildirsa, qanday so‘roqqa javob bo'lishini, qaysi 
kelishikni bildirishini so'raydi, ular qiynalmay javob beradilar (nima­
lar? — 
kitoblar,
kimlar? — 
o'quvchilar).
Xulosa chiqariladi: ko'plikdagi 
otlar bosh kelishikda 
nimalar?
yoki 
kimlar?
so'rog'iga javob bo'ladi. 
O'quvchilar otlaming kelishiklar bilan turlanishi jadvalidan foydalanib, 
shu otlarni ko'plikda turlaydilar va ko'plik qo'shimchasi doim kelishik 
qo'shimchasidan oldin qo'shilishini, so'roqlarini bilib oladilar.
Har bir kelishikni alohida o'rganishning vazifasi kelishikni o 'r­
ganish bilan bog'liq holda kelishik qo'shimchalarining yozilishi ha­
qidagi malakani shakllantirish va o'quvchilaming kelishiklar bilan 
turlangan otlardan ongli foydalanishlariga erishish hisoblanadi.
Kelishiklarni bilib olish maqsadida so'roqlardan foydalaniladi. 
Buning uchun o'quvchilar, birinchidan, so'roqni otning yakka o'ziga 
emas, balki gapda ot ma’no tomondan bog'langan so'zdan shu otga 
berishni o'rganishlari, ikkinchidan, kelishiklaming so'roqlarini yaxshi 
bilishlari zarur. Kelishiklarni o'zlashtirishda gapning asosini aniqla- 
gach, gapda o'zaro bog'langan so'zlarni (so'z birikmalarini) belgilash, 
ot bog'langan so'zni topish, so'roq berib, qaysi kelishik bilan turlan- 
ganini, birlik yoki ko'plikda qo'llanganini aniqlash izchilligida ishni 
uyushtirish maqsadga muvofiq (Masalan, 
Alisher Nodirni muzeyga
taklif qildi.
Gap 
Alisher
haqida aytilgan. (Kim?) 
Alisher —
ega (bosh 
kelishikda, birlik); 
Alisher
(nima qildi?) — 
taklif qildi
— kesim; 
taklif
qildi
(kimni?) — 
Nodirni
(ot, tushum kelishigida, birlik); 
taklif qildi
(nimaga? yoki qayerga?) — 
muzeyga
(ot, jo'nalish kelishigida, birlik).
Kelishiklaming xususiyatlarini o'rganishga qulaylik yaratish uchun 
har bir kelishikni quyidagi umumiy reja asosida o'rganish maqsadga 
muvofiq:
1. Kelishikning grammatik ma’nosi.
2. So'roqlari.
3. Qo'shimchasi.
4. Gapdagi vazifasi.
Kelishiklarni shu tarzda o'rganish ularni o'zaro taqqoslashni 
yengillashtiradi va ongli o'zlashtirishni ta ’minlaydi.
Bir kelishik o'zining muhim belgilari (ma’nosi, so'rog'i, q o '­
shimchasi, sintaktik vazifasi) bilan boshqa kelishiklardan farqla- 
nadi. Muayyan bir kelishikdagi otdan ongli foydalanish va kelishik

---

qo'shimchalarini to'g'ri yozish uchun o'quvchilar kelishiklaming mu­
him belgilarini puxta o'zlashtirishi talab etiladi, shuning uchun ham 
kelishiklaming muhim belgilarini o'zlashtirib, bir kelishikni ikkin­
chisidan farqlash ko'nikmasini shakllantirishga katta o'rin beriladi.
Bosh kelishikning xususiyatlarini o'rganish bilan otning kelishik 
qo'shimchasi yo'q holati bosh kelishik ekani, bosh kelishikdagi ot 
boshqa so'zni o'ziga tobe qilishi,