Kafedra : İnformatika Fənn: İnformatika və təhsildə İkt ixtisas

Turbo Paskal dilinin standart funksiyaları:

Turbo Paskal dilində digər alqoritmik dillərdə olduğu kimi standart funksiyalar da mövcuddur. Bu standart funksiyalar aşağıdakılardır:

Riyazi yazılış	Alqoritmik dildə yazılış	Vəzifəsi
x 	ABS(x)	x-in mütləq qiyməti
	SQRT(x)	x-in hesabi kökü
x^2	SQR(x)	x-in kvadratı
[x]	İNT(x)	x-in tam qiyməti
{x}	FRAC(x)	x-in kəsr hissəsi
e^x	EXP(x)	x-in eksponensialı
Sin x	SİN(x)	x-in sinusu (x- radianla verilir)
Cos x	COS(x)	x-in kosinusu (x- radianla verilir)
Arctan x	ARCTAN(x)	x-in arktangensi (x- radianla verilir)
Ln x	LN(x)	x-in natural loqarifmi
	Pİ	 ədədi, =3,141592653...
verilmiş aralıqda təsadüfi ədədlər generatoru	RANDOM(x)	0  i < x aralığından təsadüfi ədədi seçib nəticə kimi verir
təsadüfi ədədlər generatoru	RANDOMİZE	təsadüfi seçilmiş ixtiyari ədədi seçib nəticə kimi verir
	DEC(x,i)	x-in qiymətini i qədər azaldır (x və i tam ədədlər olmalıdırlar). Əgər i verilməyib­sə, onda x-in qiyməti 1 vahid azaldılır
	İNC (x,i)	x-in qiymətini i qədər artırır (x və i tam ədədlər olmalıdırlar). Əgər i verilmə­yibsə onda x-in qiyməti 1 vahid artırılır.
	ODD(x)	əgər x ədədi tək ədəddirsə TRUE, cütdürsə FALSE məntiqi qiymətini qaytarır ( X tam ədəd olmalıdır.
	CHR(x)	x tam ədədinə uyğun simvolu verir.

Digər riyazi funksiyaların hesablanması məqsədilə riyazi çevirmələrdən istifadə edilir. Bunlardan bir neçəsini göstərək:

, , , Xⁿ- exp(n*ln(x)),
Turbo Paskal dilində sabit və dəyişənlər, onların tipləri

Turbo Paskal dilində sabit və dəyişənlərin proqramda istifadəyə qədər tipləri müəy­yən olunmalıdır. Verilənlər, başqa sözlə sabit və dəyişənlər 5 əsas tipə bölünürlər:

1. sadə tiplər;

2. struktur tipi;

3. göstərici tipi;

4. sətir tipi;

5. prosedura tipi.

Öz növbəsində sadə tiplər: nizami tiplərə və həqiqi tipə bölünürlər.

Nizami tiplər aşağıdakılardır:

tam tip; məntiqi tip; simvol tipi; sadalanan tip; diapazon tipi.

Struktur tipli verilənlərin isə aşağıdakı növləri mövcuddur:

massivlər; yazılar; çoxluqlar; fayllar.

• 
  tam tiplər Tam dəyişən və sabitləri təsvir etmək üçün beş tip mövcuddur ki, onlar aşağıdakılardır: işarəli qısa tam (Shortint), İşarəli tam ( integer), İşarəli uzun tam (longint), İşarəsiz qısa tam (Byte), İşarəsiz tam (Word)
  

Məsələn, A, B, C, D dəyişənləri

Var

A, B: integer;

C, D : byte:
kimi elan edilibsə, onda A və B dəyişənləri yaddaşda 2 baytlıq yer tutaraq -32768-dən +32768-ə qədərki aralıqda qiymət ala bilərlər, C və D dəyişənləri isə yaddaşda 1 baytlıq yer tutaraq 0-dan 255-ə qədərki aralıqda qiymət ala bilərlər.

Məntiqi tipli verilənlər BOOLEAN kimi elan edilir və onların ala biləcəyi qiymətlər FALSE (yalan) və ya TRUE (doğru) ola bilər.

Sadalanan tip elan edilərkən, dəyişənin ala biləcəyi qiymətlər mötərizədə göstəril­məlidir. Məsələn,

Type

İxtisaslar= (menecment, marketinq, mühasibat uçotu, informasiya sistemləri, iqtisadçı-mühəndis);

Bu o deməkdir ki, İxtisaslar adlı identfikator proqram daxilində mötərizədəki 5 ixtisasın adlarından birini ala bilər.

Simvol tipli verilənlər CHAR tipi kimi göstərilir. Bu tipə aid olan sabit və dəyişənlərin qiymətləri dırnaq arasında verilir: məsələn X=’a’. Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir simvola 0..255 arasında bir ədəd kod kimi uyğundur. 0..31 arasındakı kodlar xidməti kodlardır. Əsas simvollara (klaviaturaya uyğun simvollara) uyğun kodlar 32 .. 127 arasılığında yerləşir. Məsələn 4 rəqəminin simvol kodu 52, A hərfinin simvol kodu 65, a hərfinin (kiçik və baş hərflərin kodları fərqlidir) simvol kodu 97- dir.

-həqiqi tiplər. Bu qrupa beş birqat dəqiqlikli həqiqi (Single), həqiqi (real), ikiqat dəqiqlikli həqiqi (Double), yüksək dəqiqlikli həqiqi (Extended), tam həqiqi formatda (comp) tiplər daxildir.

Qeyd edək ki, COMP tipindən böyük tam ədədlərlə işləmək məqsədilə də istifadə etmək mümkündür.

Turbo Paskal dilində riyazi funksiyalarla işlədikdə ən çox tam tipli verilənlər üçün İNTEGER, həqiqi tipli verilənlər üçün isə REAL tipləri istifadə edilir.

Qeyd edək ki, istifadəçi özü də yeni tiplər müəyyənləşdirə bilər. Yəni əvvəldə tipi verilən sabit və ya dəyişəni sonra yeni dəyişənin tipi kimi göstərə bilər. Bu halda mütləq TYPE sözü yazılır, sonra isə dəyişənlərin siyahısı və tip kimi qəbul edilən artıq elan olunmuş dəyişən ümumi qaydalara uyğun verilir.

23. 
    1. V.B.Müslümov, Ə.Ə.Əliyev və b. İnformatika. Dərs vəsaiti. Bakı, 2015
    
24. 
    KərimovS.Q, Həbibullayev S.B və b. İnformatika, Bakı, 2012.
    
25. 
    3.Э. Таненбаум. Современные операционные системы. Изда­тель­ский дом «Питер», 2010.
    
26. 
    И.Г.Семакин, Л.А.Залогова и др. Информатика и ИКТ. Изд.ЛВЗ, 2009.
    
27. 
    Н.Д.Угринович. Информатика и ИКТ. Изд. БИНОМ, 2009.
    
28. 
    Q.Əfəndiyev, N.Rüstəmov. Kompyuter və İKT-nin əsasları. Bakı, 2006.
    
29. 
    Александр Левин, Работы на компьютере Питер,2004
    
30. 
    Mübariz Xəlilov, Nazlı Həsənova, İnformatika , Bakı 2014
    
31. 
    Komputеr və informasiya  texnologiyaları əsasları - O. Gündüz, Q. Əfəndiyev, N. Rüstəmov
    
32. 
    İnternet - O.Gündüz
    
33. 
    İnformatika - Ə.M.Rüstəmov
    

MÖVZU 6

Pascal dilində xətti və budaqlanan strukturlu hesablama proseslərinin proqramlaşdırılması

Plan :

1. 
   Proqramın ümumi strukturu
   
2. 
   Turbo Paskal dilinin mənimsəmə operatorları
   
3. 
   Şərti və şərtsiz keçid, seçmə operatorları
   

Turbo Pascal dilində tərtib edilən proqramın ümumi quruluşu aşağıdakı kimi olmalıdır:

{Proqram başlığı}

Program proqramın adı;

{İstifadə olunan proqram modullarının təsviri bölməsi}

Uses Istifadə olunan proqram modullarının siyahısı;

{Təsvirlər bölməsi}

Label Nişanların təsviri;

const Sabitlərin təsviri ;

Type tiplərin təsviri;

var dəyişənlərin təsviri;




Prosedur və funksiyaların təsviri;

{operatorlar bölməsi}

begin

operator 1;

operator 2;

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . ..

operator n;

end.

İstifadə edilən istənilən bölmə ya konkret élan olunmuş proqram elementlərindən, ya da təyin olunmuş əməliyyatı yerinə yetirən operatorlardan təşkil olunmuş bir və ya bir neçə cümlələrdən ibarət olur. Cümlələr bir-biri ilə nöqtəli vergüllə ayrılır. Turbo Pascalda proqram başlığı məcburi deyil, əgər istifadə olunarsa, onda o aşağıdakı sintaksis formada yazılır:

PROGRAM ad ( proqramın parametrləri);

Pascal dilinin standartında bölmələr yuxarıdakı ardıcıllıqla yerləşməlidir. Turbo Pascalın bəzi xüsusiyyətləri mövcuddur. Belə ki, proqram başlığı və istifadə olunan modulların təsviri bölməsi istisna olmaqla bölmələrin yerləşmə ardıcıllığı sərbəstdir. Bundan başqa bir neçə eyni bölmə yaratmaq olar. Proqramda istifadə olunan elementlər ya proqram mətninin əvvəlində təyin olunmalı, ya da dilin qabaqcadan təyin olunmuş elementləri olmalıdır. Turbo Pascalın bu xüsusiyyətləri olmasına baxmayaraq dilin standartında nəzərdə tutulan ardıcıllığa riayət etmək lazımdır. Yalnız prinsipcə vacib olduqda ardıcıllığın dəyişdirilməsi məqsədə­uyğundur. Proqram gövdəsi BEGIN sözü ilə başlayır və proqramın sonunu göstərən END sözü ilə qurtarır, sonda isə nöqtə qoyulur.

Əgər istifadəçi proqram daxilində müəyyən şərhlər vermək istəyirsə, onda (* *), { } işarələrindən istəfadə etməlidir. Məsələn:

(* Bu proqram Turbo Paskal dilində tərtib edilib!*)

və ya

{Mənim birinci proqramım}

Proqram daxilində dəyişənlərin qiymətlərini birbaşa və klaviaturadan verməklə daxil etmək mümkündür. Birbaşa daxil etmədə mənimsəmə operatorundan istifadə edilir. Məsələn, Y dəyişəninə 3 qiymətini mənimsətmək istəyiriksə bunu aşağıdakı kimi yazırıq:

Y3;

Əgər dəyişənin qiymətini klaviaturadan daxil edəcəyiksə, onda

READ (Y);

və ya

READLN(Y);

yazırıq. READ standart prosedurasından istifadə etdikdə dəyişən daxil edildikdən sonra yeni dəyişənin daxil edilməsi həmin sətirdə gözlənilir, READLN istifadə edildikdə isə yeni dəyişənin qiyməti növbəti sətirdə, yəni yeni sətirdən daxil edilməlidir. Bu proseduranın ümumi yazılışı aşağıdakı kimidir:

READ (daxil ediləcək dəyişənlərin adlarının siyahısı);

READLN (daxil ediləcək dəyişənlərin adlarının siyahısı);

Əgər bu proseduraların yazılışı aşağıdakı şəkildədirsə

READ (fayl dəyişəni, daxil ediləcək dəyişənlərin adlarının siyahısı);

READLN (fayl dəyişəni, daxil ediləcək dəyişənlərin adlarının siyahısı);

onda dəyişənin qiyməti fayl dəyişəni ilə adlandırılmış fayldan və ya məntiqi qyrğudan daxil edilir.

Proqramın nəticələrini, eləcə də sabit və dəyişənlərin qiymətlərini ekrana çıxarmaq məqsədilə aşağıdakı standart proseduralardan istifadə edilir:

WRİTE (sabit və dəyişənlərin siyahısı);

WRİTELN (sabit və dəyişənlərin siyahısı);

Bunlarda fərq ondan ibarətdir ki, birincidə siyahıdakı sabit və dəyişənlərə uyğun qiymətlər bir sətrə çıxarılır və növbəti dəfə bu proseduraya müraciətdə də yeni qiymətlər də həmin sətrə çıxarılacaq. İkinci prosedura yerinə yetirildikdə isə göstərilən sabit və dəyişənlərə uyğun qiymətlər ekrana verildikdən sonra, növbəti müraciətdə nəticələr avtomatik olaraq yeni sətrə keçilərək verilir.

Əgər nəticələrin hər hansı fayl və ya məntiqi qurğuya (diskə, printerə və s.) çıxarılması nəzərdə tutulubsa, onda qaydalar eyni ilə qalmaqla aşağıdakı yazılışdan istifadə edilir:

WRİTE (fayl dəyişəni, sabit və dəyişənlərin siyahısı);

WRİTELN (fayl dəyişəni, sabit və dəyişənlərin siyahısı);
İki tam ədədin hasilini hesablayan sadə xətti proqram:

Program hasil ;

Var

a,b,c:integer;

Begin

Writeln(‘a ve b-ni daxil edin:’);

Readln(a,b);

c:=a*b;

Writeln(‘hasil=’,c);

Readln;

End.
Qeyd edək ki, proqramın yerinə yetirilməsində proqram dilinin imkanları və daxili ehtiyatlarından yararlanmaq məqsədilə dilin standart modullarından istifadə edilir. Bu istifadə edilən modulların adları USES sözündən sonra aralarında vergül qoyulmaqla göstərilir. Turbo Paskal dilinin standart modulları aşağıdakılardır:

SYSTEM- Turbo Paskalın bütün standart funksiya və proseduralarını özündə saxlayır. Bu modulu göstərmək lazım deyil, çünki o avtomatik yüklənir;

CRT- Bu modulun köməyi ilə ekranın mətn rejiminin idarə edilməsinin standart funksiya və proseduraları işçi vəziyyətə gətirilir, adətən bu bütün proqramlarda göstərilir:

PRİNTER- printerə çıxışı təmin edir. Printerə çıxış üçün modul göstərildikdən sonra çıxış proseduru olan WRITE və ya WRİTELN daxilində LST fayl dəyişəni göstərilməlidir. Məsələn x dəyişəninin qiymətini çap etmək üçün

WRİTELN (LST, X:8:2);

yazılır. Burada x- həqiqi tiplidir, onun qiymətindəki ümumi rəqəmlərin sayı 8, vergüldən sonrakı rəqəmlərin sayı isə 2-dir.

GRAPH- Ekranın qrafik rejiminin standart prosedura və funksiyalarını özündə saxlayır və qrafik rejimdə işləyərkən onun göstərilməsi məcburidir;

TURBO3 və GRAPH3- Turbo Paskalın əvvəlki versiyaları ilə uyğunlaşmanı təmin edir (uyğun olaraq adi proqram və qrafik rejimlərdə):

DOS- PS DOS (MS DOS) sisteminin proqramlarına çıxışı təmin edir;

OVERLAY- Bu modul proqramlaşdırmada overleylərdən istifadəyə imkan verir. Adətən overleylər iri həcmli proqramlarla işləyərkən lazım olur. Proqram həcmcə iri olduqda yaddaş çatışmamazlığı problemi ilə qarşılaşmaq olar. Əgər OVERLAY modulunun imkanlarından istifadə olunsa proqram yerinə yetirilərkən yalnız əməli yaddaşa proqram daxilində olan və cari vaxtda istifadəsi tələb olunan proqram cağrılır. Ona müraciət qurtardıqda avtomatik olaraq geriyə qaytarılaraq yeni cağrilan funksiya və ya prosedura əməli yaddaşa yüklənir. Beləliklə yaddaş çatışmamazlığı aradan qaldırılır.