Kafedrasi abduraxmanov ixtiyor baxtiyorovich

 

2.2. Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari auditini o’tkazish ketma 

ketligi 

Ishlab  chiqarish  xarajatlari  guruhi  iqtisodiy  mazmuniga  ko’ra  mahsulot 

(ish,xizmat)lar  tannarxining  tarkibini  tashkil  etuvchi  quyidagi  elementlarga 

bo’linadi: 

1. Ishlab  chiqarish  moddiy  xarajatlari  (qaytariladigan  chiqindilar  qiymati 

chegirilib tashlangan holda); 

2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnat haqi xarajatlari; 

3. Ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urta ajratmalari; 

4. Ishlab  chiqarish  ahamiyatiga  ega  bo’lgan  asosiy  vositalar  va  nomoddiy 

aktivlar eskirishi; 

5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan  boshqa xarajatlar. 

    Shuning  uchun  auditor  har  bir  xarajat  elementi  tarkibining  «Nizom»ga 

muvofiqligiga ishonch hosil qilishi lozim. 

Ishlab  chiqarish  moddiy  xarajatlari  elementi  tarkibiga  ishlab  chiqariladigan 

mahsulotning asosini tashkil etuvchi yoki mahsulotni tayyorlash (ishlarni bajarish 

va xizmatlarni ko’rsatish)da zarur tarkibiy qism hisoblangan, chetdan sotib olingan 

---

34 

 

xom-ashyo  va  materiallar,butlovchi  buyumlar  va  yarim  tayyor  mahsulotlar,ish  va 

xizmatlar  hamda  Nizomda  belgilangan  boshqa  xarajatlar  kiradi.(1.1.1-1.1.10 

bandlar) 

Auditor  qaytarib  olinadigan  chiqindilar  qiymati  va  idish  hamda  o’rash 

materiallari  qiymati  ularni  sotish,foydalanish  yoki  omborga  kirim  qilish  mumkin 

bo’lgan  narxda  baholanib,mahsulot  tannarxiga  kiritiladigan  moddiy  resurslar 

xarajatlaridan 

chegirib 

tashlanganligini 

aniqlashi 

zarur.(1.1.11-band). 

Shuningdek,mazkur  element  bo’yicha  aks  ettiriladigan  moddiy  resurslar  qiymati 

ularni 

sotib 

olish 

narxidan, 

ie 

jumladan 

qo’shimcha 

narx(ustama)dan,ta’minlovchi,tashqi 

iqtisodiy 

tashkilotlarga 

to’lanadigan 

vositachilik  taqdirlashlaridan,  tovar  birjalari  xizmatlari  qiymatidan,shu  jumladan 

brokerlik  xizmatlari  bilan  birga,bojlar  va  yig’imlardan,  yuklash-tushirish  hamda 

tashishga  haq  to’lashdan,  tashqi  yuridik  shaxslar  tomonidan  amalga  oshiriladigan 

saqlash va etkazib berishga haq to’lashdan kelib chiqib shakllanishini ham nazarda 

tutishi zarur(1.1.12-band). 

Bulardan  tashqari  auditor  mahsulot(ish,  xizmat)lar  tannarxiga  olib  borilgan 

moddiy  resurslarni  baholashning  to’g’riligini  ham  tekshirishi  kerak.  №4-«Tovar-

moddiy  zahiralar»nomli  BHMSga  muvofiq  har  bir  xo’ alik  yurituvchi  sub’ekt 

materiallarni baholash usullaridan (FIFO, AVECO)birini tanlaydi va hisob yuritish 

siyosatida aks ettiradi. 

Auditor  tomonidan  hisob  siyosatiga  mos  ravishda  material  xarajatlari 

tannarxga  olib  borilishini  ham  tekshirish  lozim.  Masalan,  TEH-KOMPUTER 

PLUS korxonasi tomonidan kompyuter detallari bo’yicha quyidagicha ma’lumotlar 

keltirilgan (korxonada FIFO usulidan foydalaniladi): 

«NAZORAT  AUDIT»  auditorlik  tashkiloti  auditori  tekshirishda  buxgalter 

qaysi  usuldan  foydalanib  materiallarni  tannarxga  olib  borayotganligiga  e’tibor 

bergan.  Yuqoridagi  misolda  korxonada  hisob  siyosatiga  muvofiq  FIFO  usulidan 

foydalanish  lozim  bo’lsada,  unga  rioya  qilinmagan.  Bu  erda  oy  oxiriga  qoldiq 

366600  so’m  (12*28300+1*27000)  bo’lishi  lozim  edi.  Tabiiyki,  mahsulot 

tannnarxida  ham  61100  so’m  tafovut  vujudga  keladi.  Bu  mahsulot  tannarxini 

---

35 

 

oshishini  ta’minlab  to’lanishi  lozim  bo’lgan  soliqni  kamaytiradi.  Bu  esa  ancha 

salbiy vaziyatga olib kelishi mumkin.