5. Qarama-qarshi qo’yish bilan umumlashtirish: qaldirg’och, chumchuq, bulbul − qushlar, tovuq, xo’roz, kurkalar-chi? (Parrandalar.)
Mantiqiy mashqlar sermazmun bo’lishi, o’quvchilarning tajribasi bilan bog’lanishi, ularni to’g’ri fikrlashga o’rgatishi, bilimlariga aniqlik kiritishi va tartibga solishga xizmat qilishi lozim. Bunday mashqlardan o’rni bilan boshqa darslarda ham, o’qish va grammatika darslarida ham foydalaniladi.
O’QUVCHILAR NUTQINI O’STIRISH TIZIMIDA
SINTAKTIK ISHLAR
So’z birikmasi ustida ishlash
Tilda leksik (so’z), sintaktik (so’z birikmasi va gap) va bog’lanishli nutq saviyalari ajratiladi. SHu mazmunda so’z birikmasiga leksik saviyadan sintaktik saviyaga o’tish halqasi sifatida qaraladi.
So’z birikmasi leksik-grammatik birlik bo’lib, tugallangan fikr ifodalamaydi va bu bilan gapdan farqlanadi. So’z birikmasi nutqda gap ichida ishlatiladi. Bolalarga so’z birikmasini o’rgatish fikr elementi ustida ishlash hisoblanadi (Fomicheva G. A.). Boshlang’ich sinflarda so’z birikmasi ustida ishlashda quyidagi mashq turlaridan foydalaniladi:
1. Bosh so’zdan ergash so’zga so’roq berish, so’zlarning o’zaro bog’lanishini aniqlash. Masalan, Anvarjon yaxshi o’qiydi. Kim (o’qiydi)? − Anvarjon. (Anvarjon) nima qiladi? − o’qiydi. Qanday (o’qiydi)? − yaxshi. Yaxshi o’qiydi − so’z birikmasi.
2. Gapda so’zlarning o’zaro bog’lanishini chizmada ko’rsatish. Bu o’quvchilarni asta-sekin murakkab qurilmalarni tuzishga o’rgatadi. Masalan:
Terimchi terdi gullar ochildi
paxtani mashinada har xil Gulzorda
Terimchi paxtani mashinada terdi. Gulzorda har xil gullar ochildi.
3. Matnda uchragan so’z birikmasining ma’nosini tushuntirish.
4. Matnda yoki faoliyat jarayonida uchragan yangi so’z bilan so’z birikmasi tuzish. Mashqning bu turi so’zning ma’nosini chuqur tushunishga va undan o’z nutqida foydalanishga yordam beradi.
Dostları ilə paylaş: |
