Kartografiya

Gerodot (mil. avv. 484-425 yillar) o`zining «Tarix» asarida Kaspiy dengizdan sharqda bepoyon kengliklar mavjudligi haqida ma`lumot beradi. U Kaspiy (Girkan) dengizini yopiq havza deb, uning ko`lami haqida shunday fikr yuritadi: «Uzunligini eshkakli kemada 15 kunda, kengligini esa hammasi bo`lib, 8 kunda suzib o`tish mumkin». Araks (Amudaryo) haqida ma`lumot berib, Gerodot: «Araks, aytishlaricha, Isterga qaraganda kattaroq va (boshqa daryolarga ko`ra) kichikroq, Lesbos kattaligidagi ko`plab orollarga ega... Araks Matiyonlar yurtidan oqib keladi. Gindis (Hind) daryosi ham o`sha yerdan oqadi»,- deb qayd etgan. R. E. Lensning fikriga ko`ra, Geradot yozgan Araks daryosi Sirdaryo yoki Tajan daryosi bo`lishi kerak. Ammo ko`plab olimlarning fikriga ko`ra, u Amudaryodir. Geradot Amudaryoning bir o`zani (O`zboy) Kaspiyga quyilgan, deb o`ylagan bo`lsa kerak.
Professor A. Sag`dullayev ham «Araks bu Amudaryo, Matiyon tog`lari, Geradotning tushunishicha, Pomir yoki Hindikush tizimlaridir, chunki tarixchining (Geratodning) aytishicha, Matiyon tog`laridan Hind daryosi ham boshlanadi»,-deb yozadi¹.
Geradot massagetlarning yerlari haqida fikr yuritib, ular «Kaspiy dengizidan sharqda, quyosh chiqish yo`nalishida joylashgan» deb yozadi<sup>2</sup>. Uning Baqtriya va Xorazm haqidagi ma`lumotlari ham qiziqarlidir» «Osiyoda bir vodiy bor. Uning hamma tomoni tog` bilan o`ralgan. Tog`ni esa beshta dara kesib o`tadi. Bir vaqtlar bu vodiy xorazmliklarga qarashli bo`lib, xorazmliklar, parfiyaliklar, saranglar va tamaneylarning chegaradosh yerlarida joylashgan».
Yuqoridagi ma`lumotlardan kelib chiqib, J. Tomson, V. Fedchinib, V. Dementyev. O. Andyushenkolar Gerodot ma`lumotiga tayanib, kartalar yaratganlar. J. Tomson Kaspiy dengizining kengligini uzaytirib yuborgan. Bu esa Geradot yozganlariga mos tushmaydi. V. Dementyev, O. Andryushenkolar Araks (Amudaryo)ni birmuncha to`g`riroq chizganlar, lekin uning Kaspiyga qo`yiluvchi irmog`i tasvirlanmagan. Shuningdek, baqtriyaliklar yurti ham aks etmagan. V. Fedchina tiklagan kartada Gerodot tilga olgan «botqoqlik va ko`plab» mavjud hududlar tasvirlangan bo`lsa-da, biroq baqtriyaliklar va masasagetlar yerlari chizilgan.
Yana bir yunon olimi Gerodotning tarixiy an`analarini davom ettirgan Ktesiy (mil. avv. IV asr) O`rta Osiyoda bo`lmagan bo`lsa-da, lekin bu yerlar haqida bir qadar ma`lumotga ega bo`lgan. Uning qayd etishicha, qariyb barcha xalqlar satrapliklarga bo`lingan bo`lib, faqatgina sak qabilalarigina satrapliklarga kirmagan. Ktesiy davrida shaqdagi yirik va ahamiyatli satrapliklardan biri Baqtriya, So`g`diyona, Hind daryosi yo`nalishidagi hududlarni o`z ichiga olgan edi.
Baqtriya yerlaridagi kumush konlari haqida gapirib, Ktesiy bu zaminning chuqur yer qatlamlarida ushbu metallning ko`pligini yozadi.
Ktesiyga ko`ra, sharqda yirik Shimoliy dengiz (Kaspiy dengizi) bo`lib, dengiz bo`yida girkanlar va ularning qo`shnisi darbiklar istiqomat qilganlar. Ulardan ham sharqda esa parfiyalik va barokaniyaliklar xoramney va karmoniylar istiqomat qilishgan. Baqtriya «tekisliklari» ga esa g`arbdan faqatgina kichik tog` yo`li orqali o`tish mumkin bo`lgan. Baqtriya yerlari Tanais daryosidan Hind daryosi bo`ylarigacha bo`lgan yerlarni egallagan. Tanais Baqtriya yerlarini Yevropadan Hind esa Hindistondan ajratib turgan. Ktesiy tasavvuriga ko`ra, Tanais Hind daryosiga qarma-qarshi bo`lib, Poit (Qora) dengizga qo`yilgan. Shu o`rinda ta`kidlash kerakki, Ktesiyning Tanais deganda ikki daryo-Don va Sirdaryo haqidagi ma`lumotlar bir-biriga ziddir. Ktesiy yozganidek, Baqtriya yerlarini Tanais bo`ylarigacha cho`zilganligini e`tiborga oladigan bo`lsak, u holda Tanais daryosi bu Sirdaryo bo`ladi va bu nisbatan to`g`ri tushuncha. Baqtriya satrapligi Ktesiy davrida ham, Aleksandr Makedonskiy zamonida ham Sirdaryogacha bo`lgan hududlarni qamrab olgan edi.
O`rta Osiyo haqidagi ma`lumotlar keyinroq Aleksandr Makedonskiy yurishlari (mil.avv. 329-327 yillar) davrida to`plandi. Jumladan, antik davrning yirik geograf olimi Strabon (miloddan avvagi 63-milodiy 28 yillar) 17 ta kitobdan iborat «Geografiya» nomli asarini yaratdi. U «Miloddan avvalgi V asrdan milodiy I asrgacha bo`lgan barcha geograf va tarixchilarning asarlaridan tanqidiy foydalandi»<sup>1</sup>.
«Geografiya» ning XI kitobida O`rta Osiyoning Parfiya va Girkaniya kabi o`lkalari, Amudaryo, Sirdaryo haqida ma`lumotlar uchraydi. “Geografiya”ning (8 kitobdan iborat) birinchi kitobi, aniqrog`i uning 24- bobi jahon mamlakatlarini tavsiflashga bag`ishlangan va katta ilmiy qiymatga ega. Shunisi muhimki, asarda shaharlar, mamlakatlar va ularning koordinatalari keltirilgan va unga 27 ta xarita ilova qilingan.
Shuningdek, kitobda O`rta Osiyoda yashovchi sak, sug`d, skif, massaget qabilalari haqida ham ma`lumot bor<sup>2</sup>. Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zarafshon), Epard (Murg`ob) daryolari haqida yozilgan; Amudaryo Araks va Oks deb atalgan. Uning suvlari esa botqoqliklarga emas «suvlar mamlakati» ga singadi. «Suvlar mamlakati» Shimoliy dengiz deganda, Strabon Orol dengizini tushungan, Amudaryoning bir o`zani Girkan qo`ltig`iga qo`yilgan, deb o`ylagan
Ptolomeyning (milodiy II asr) “Geografiya”sida Girkaniya, Marg`iyona, Baqtriya, Sug`diyona hamda skiflar mamlakatining geografik holati, Baqtriya va Sug`diyonaning mashhur shaharlari, shuningdek o`sha mamlakatlar va ular bilan tutash o`lkalar va ularning aholisi haqida asl va qimmatli ma`lumotlar keltirilgan<sup>1</sup>.
Yunon va Rim olimlarining tarix va gografiyaga oid asarlari ma`lum darajada musulmon, shu jumladan yurtimiz olimlari Al-Xorazmiy, Al-Farg`oniy, Beruniy va boshqalarning ijodiga asos bo`lib xizmat qildi.