Kartografiya

2-slayd. Kartografiya atamasi esa, ancha kengroq tushuncha bo`lib, u «tabiat va jamiyatdagi voqea - hodisalarning o`zaro bog`liqligini, ularning vaqt o`tishi bilan o`zgarishi kartografik tasvir, obrazli belgi – modellar vositasi bilan tasvirlashni va tadqiq qilishni o`rganuvchi fandir².
Kartografiya qadimgi fanlardan sanaladi. Bu fan haqidagi dastlabki ta`rifni (kartografiya atamasisiz) milodiy II asrda yashagan yunon olimi Klavdiy Ptolemey bergan<sup>3</sup>.
Eramizdan avvalgi II asrda astranom Gipparx kartani yer shari shaklida berib, 3600 bo`lgan karta yaratgan. Injil bo`yicha yaratilgan kartalar esa, yer aylana, disk shaklida va to`rtburchak tasavvurida berilgan. Albatta okean bilan chegaralangan. Osmon ikki qavat, yuqorida xudo va farishtalar tasviri tushurilgan. quyoshni xudo chiqaradi, keyin yashiradi tasavvurida berilgan. Yer markazida Iyerusalim (Quddus) bosh shahar joylashgan. Sharqda tog`lar va to`rt daryo Tigr, Yefrat, Geon, Fison tasviri tushurilgan. Hozirda 1100 ta monastirlik kartasi saqlanib qolgan. Shulardan 600 tasi XIII asrda yasalgan. Dengiz kartalari esa, svgavta deb atalgan. 1275 – 1339 – 1367 yilda yaratilgan dengiz kartalari bizgacha saqlanib qolgan. Ayniqsa 1367-yilda yaratilgan venesiyalik aka-ukalar Pasigano va Martin Bexayma kartlari shular jumlasidandir.
Arablarda karta aniq haqiqatga yaqin tarzda tasvirlangan. Masalan: XII asrda Al Idrisiy Sisiliya qiroli Rodjer II buyrug`i bilan 1154-yili bir aylana, bir to`g`ri burchakli 70 – betli dunyo xaritasini chizgan. Arablarda kartalar Hind Okeani bilan o`ralgan. Shunday kartalar hozirda Sankt - Peterburgda saqlanmoqda.
Yevropa xalqlarining o`rta asrlar davri kartalari esa O`rta Yer dengizi bilan o`ralgan holda tasvirlangan. Ular kartani portplan deb atashgan. Mazkur portplanlardan ikkitasi Sankt-Peterburgda saqlanmoqda.
Kartalar tarixini o`rganish XI asrdan boshlangan. Fransuz muhandisi – geograf Barbey Bokans o`zi izlab topgan kartalarga tarixiy ta`rif bergan. Ayniqsa, monastr kartalari, yani 1200-1500 yillarda yaratilgan kartalar haqida o`z asarini yozib qoldirgan. Buyuk Britaniyada hozirda katola nomi bilan ataluvchi 15 tomlik kartalar Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Golland izlanuvchisi K. Kuma hisobida 680 ta atlas kartalar tadqiqot qilingan. Hozirda 1570 – 1880 yilgacha davr kartalari Niderlandiya muzeyida saqlanmoqda. Shularni ichida A. Nordenjeld va K. Millerni «Rim – Yo`l» kartalari (IX-XII asrlar) eng dastlabki qadimiy kartalar sifatida Portugaliyada saqlanmoqda.
Yevropada Uyg`onish davri, Buyuk Geografik kashfiyotlar va mustamlakalar uchun boshlangan harakatlar kartografiya fani taraqqiyoti uchun yangi sahifa ochdi<sup>1</sup>. Endilikda karta tuzib uni sotish yo`lga qo`yiladi. O`rta asrlarda tovar almashinishi, savdoning jonlanishi, shaharlarni vujudga kelishini tezlashtirgan. Ayni paytda savdo maskanlari va ularga olib borish yo`llari ehtiyojlari kartalarning ko`plab yaratilishiga zamin hozirlagan. O`rta asrlarda ayniqsa Ispaniya, Italiya, Portugaliyada kartalar tuzish va sotish jonlangan. Masalan: Vasko de Gama Hindiston safarida 1497 – 1499 yillarda italyan, portugaliyalik kartalar bilan sayohat qilgan. Xristofor Kolumbning o`zi tuzgan kartasi ham saqlanib qolgan.
XVI asrda Yevropada tarixiy geografiya fani shakllanadi. Ushbu fan doirasida xuddi shu asrning o`zida tarixiy Kartografiya fani ham paydo bo`ldi. Bu fanning asoschisi flamand (belgiya) olimi Abraxam Ortelliy bo`lib, u 1570 yilda uchta kartadan iborat dunyo atlasini yaratgan. 1603 yilda Orteliy tomonidan antik dunyoning 53 ta tarixiy kartalardan iborat «Dunyo teatri» atlasi asarini e`lon qiladi. Tarixiy kartografiya tarixiy karta va atlaslar tuzish, ularni yaratish uslubiyatini ishlab chiqishdan iborat vazifalarga ega.
Tarixiy kartalarni haqqoniy yaratish, unga ko`proq yangi kashf etilgan yerlarni kiritish sari burilish yuz beradi. 1522 yilda ispaniyalik Nuno Garseya de Toreno Magelan sayohatini yo`lini va Filipin orollarini kartaga kiritadi. Nemis olimi Martin Vldzeyemyuller gulobus va dunyo kartasi avtori sifatida Atlantika okeanini kartaga kiritadi. Ayni paytda Amerika qit`asini Ameriko Vespuchi nomi bilan bog`laydi. 1538 yil Gerard Markator Amerikani ikkiga bo`ladi: Shimoliy va Janubiy Amerikaga. 1595 yilda xaritalarning to`plami uchun «Atlas» nomi Markator tomonidan taklif etilgan.
1503 yilda ispan qiroli tomonidan yangi dengiz kartalarini tuzishga farmon beriladi. Lekin, harbiy dengiz kartasi bizgacha yetib kelmagan. Sababi harbiy xarita sir saqlangan yoki ma`lum sabablarga ko`ra yo`qotib yuborilgan. Shunga qaramasdan Lukas Yans Vagenerning «Dengiz oynasi» nomini olgan dengiz kartasi muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur kartaning qo`lyozma nusxasi Ispaniyada saqlanib kelinmoqda.
XVI asrning 40 yillarida portugaliyaliklar kartasini fransuzlar yanada takomillashtiradi. Shu davr kartalarining aksariyat qismi geograf Nikola Dyufin tomonidan yaratilgan. Uning tomonidan yaratilgan kartalarning ko`pchilik qismi davlatlar kartasini tashkil etadi. Ma`lumki, bu davr o`zaro davlatlar o`rtasidagi urushlar jarayonida kechgan. Davlatlar o`rtasidagi urushlar u yoki bu davlatning sir - asroridan ogoh bo`lishni talab etar edi. Shu davrdan boshlab quruqlikdagi davlatlar kartasini tuzish rivojlanib borgan.
Agar yuqridagi kartalarning yaratilishiga nazar tashlasak, albatta texnik jihatdan kamchiliklari ko`p bo`lgan. Karta tuzishda kompas, shunur, doira, o`lchov asboblari primitiv bo`lib, to`g`ri o`lchashga imkon bermagan. Faqatgina XVIII asrga kelib uglometr yaratiladi. Unga ko`ra kenglik va uzunlik o`lchangan.
XVIII asrning birinchi yarmiga kelib fan – texnikaning rivojlanishi, manufakturalarning paydo bo`lishi kartalar tuzish va sotish ishlarini ham tezlashtirgan. Bosma holatda u yoki bu davlatning kartalarini bosib chiqarish yo`lga qo`yiladi.