Teqvim-2015. pdf

350
Milli ədəbiyyat 
Xətib Təbrizi 
1030-1109 
985  
illiyi
2015
Əbu Zəkəriyyə  Yəhya  İbn  Əli  İbn 
Məhəmməd İbn Həsən İbn Məhəmməd 
İbn Musa İbn Bistam əl Şeybani 1030-
cu ildə  Təbriz  şəhərində doğulmuş-
dur. Lakin o özünü Xətib Təbrizi kimi 
təqdim etmişdir.
Ərəb  ədəbiyyatının  ən məşhur si-
malarından biri Əbül-əla-əl Məərri ya-
nında təhsil almışdır. Tarixçilər  Əbül-
əlanın yanında təhsilini bitirdikdən 
sonra Xətibin müxtəlif Şərq ölkələrində 
dövrünün məşhur alimlərinin yanında 
da biliyini artırdığını yazırlar. 
Oxumaq həvəsi onu Suriyaya çəkib 
aparmışdır. O, burada tanınmış  ərəb 
alimlərindən ilahiyyat, leksikoqrafiya 
və poetika dərsləri almışdır. 1064-cü 
ildə  Xətib Dəməşqə getmiş  və burada 
onun tanınmış tarixçi Xətib Bağdadi 
(1002-1071) ilə dostluğu başlamışdır. 
Bundan sonra Misirə yola düşən Təbrizi 
orada saray alimi Tahir ibn Babaşazdan 
ərəb qrammatikasını öyrənmişdir.
1067-ci il sentyabr ayının 22-də 
Bağdadda türk-səlcuq hakimlərinin 
vəsaiti hesabına məşhur vəzir, iranlı 
Nizamülmülkün şərəfinə “Nizamiyyə” 
adlandırılan və sonralar bütün Şərqdə 
şöhrət tapan mədrəsə açılmışdır.  Xətib 
Təbrizi “Nizamiyyə” mədrəsəsinin açı-
lış günündən ömrünün sonuna qədər, 
təxminən 40 il burada filologiyanı 
tədris etmiş, mədrəsədəki məşhur ki-
tabxananın təşkilatçısı  və  rəhbəri ol-
muşdur. Azərbaycan kitabxanaçılığının 
inkişafında misilsiz xidmətləri olmuş 
şəxsiyyətlərdən biri olmuşdur.
Xətib yaradıcılığında əsas fəaliyyət 
sahəsi ədəbiyyatşünaslıq idi.  Bu möv-
zuya o, iyirmiyə yaxın risalə  həsr et-
mişdir. Bundan başqa Xətib Təbrizi 
“Qurana dörd-cildlik şərhlər”in,  ədəbi 
əsərlərin və leksikoqrafiyaya, qrammati-
kaya, habelə ərəb poetika nəzəriyyəsinə 
dair bir sıra risalələrin müəllifidir. 
Məhəmmədəli Tərbiyət onun ərəb 
ədəbiyyatına həsr olunan əsərlərinin 
əhəmiyyətini qiymətləndirərək Xətib 
Təbrizini ərəb dilinin “anası” adlandı-
rır.
Xətib Təbrizi 1109-cu il yanvar 
ayının 3-də  vəfat etmiş, “Bab Abraz” 
qəbiristanlığında dəfn edilmişdir.
Xətib Təbrizinin Təbriz  şəhərində 
zəngin şəxsi kitabxanası olmuşdur. İlk 
Azərbaycan  ədəbiyyat nəzəriyyəçisi 
kimi tanınan Xətib Təbrizi  Ə.Müərrinin 
yanına gedərkən hədiyyə olaraq ərəb 
aliminə şəxsi kitabxanasından bir neçə 
kitab da aparmışdır. O, Bağdadda dəfn 
edilərkən həmin kitabların (17 adda) və 
bütün əsərlərinin sərgisi təşkil edilmiş-
dir.
Xətib Təbrizinin  əlyazmaları bir 
çox tanınmış muzey və kitabxanalarda 
saxlanır. Bunlardan ən qiymətlisi, şai-
rin özü tərəfindən üzü köçürülmüş  və 
Tunis milli kitabxanasında saxlanan 
şərhin  əlyazmasıdır. Həmin  şərh  şair 
Müfəzzəl Dabinin “Müfəzzəliyyat” 
adlı antologiyasına yazılmışdır.