Keçmiş keçib gedib. Bu, məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da, o qədər də sadə

18

301 Noyabr

Keçmiş keçib gedib. Bu, məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da,   o qədər də sadə 

həqiqət  deyil.  Keçib  gedən  bizim  keçmişimizdir,  biz  o  keçmişdən  əmələ  gəlmişik. 

Kimliyimizi,  mahiyyətimizi  o  keçmişsiz  təsəvvür  etmək  mümkün  deyil.  Biz  öz 

keçmişimizə bağlıyıq. Biz keçmişimizin davamıyıq.

Bəşəriyyətin keçmişi necə olub? Bu barədə əfsanələr, miflər və tarix söz deyir. 

Tarix daha dəqiq məlumat verməyə çalışır. Əslində, biz keçmişi tam deyil, tarixin 

bizə söylədiyi qədər bilirik. Başqa sözlə desək, tarixin məzmunu keçmiş haqqında 

bildiklərimiz  və  öyrənib  yazdıqlarımızdan  ibarətdir.  Tarixin  məzmunu  və  tutumu 

ayrı-ayrı  şəxslərin,  tarixçilərin  yazıb  toplaya  bildiyi  qədərdir.  Tarix  subyektivdir, 

nisbidir,  tarix  yazanların  iradəsindən,  ideyasından,  şəxsiyyətindən,  gücündən 

müəyyən dərəcədə asılıdır. 

Keçmişin təbiəti və ruhu nədir?  Keçmiş necə dərk olunur? Bəlkə keçmiş kəşf 

olunur? Keçmişin dərkində subyektivlik varsa, keçmişi öyrənən tarix nədir, elmdir, 

yoxsa  sənət?  Tarixi  subyektiv  edən  hansı  amillərdir?Tarix  gözəldir;  bu  gözəllik  öz  heyranlarını  yoldan, 

başdan çıxarmırmı, tarix təhlükə törədə bilərmi? Tarix necə yazılır və ya necə yazılsa yaxşıdır?

Bu və buna bənzər suallar tarixin fəlsəfəsinə aiddir. Bu yazı keçmişdə baş verənlərin dərki ilə məşğul 

olan tarixin mahiyyəti haqqındadır. Elm və sənətin qovşağında yer tutan tarixin fəlsəfəsi, çox güman ki,  tək 

tarixçilərə və filosoflara deyil, bəşəri düşüncələrə dalan hər kəsə maraqlıdır.

     KEÇMİŞİN  FƏLSƏFƏSİ  VƏ  YA TARİX  NECƏ  YAZILIR? 

Hamlet İSAXANLI

TƏDQİQAT

TƏDQİQAT

Əvvəli jurnalın 284-cü (aprel 2010), 286-287-ci (iyun 2010 -

288 - 298 - ci (sentyabr 2010 - oktyabr 2011) nömrələrində

iyul 2010),

rəfdə (azlıqda) “riyaziyyat təbiət elmləri üçün nədir-

Psixologiya və tarix

sə, psixologiya da tarix üçün odur” deyənlər (Lewis 

Namier), tarixin psixotarix deyilən sahəsinə çox bö-

Psixologiya fərdlərin zehni fəaliyyətini, düşüncə 

yük önəm verənlər durursa, digər yanda psixotarixin 

tərzini, davranış formalarını, ruhi və mental proses-

ciddi bir şey olmadığını düşünənlər dayanır. Fəlsəfə 

ləri  (qavrayış,  yaddaş,  xəyal,  inanc,  hiss,  yaradıcı-

tarix elmindən geri çəkilir, onun yerini psixologiya 

lıq,..) öyrənir. Psixologiya elmi insanın daxili aləmi-

tutmalıdır (Peter Gay), “iqtisadi tarixdən çox yazıldı, 

ni, onun qərar qəbul etmə mexanizmini, ətrafda baş 

indi mədəniyyət və mentalitetlər tarixinə keçmək la-

verən hadisələrə münasibətini, hadisələrdə iştirak də-

zımdır” deyənlər (Annales) psixoloji metodların va-

rəcəsini, hadisələrin axarına təsirini anlamağa kömək 

cibliyini irəli sürürlər. Çox böyük əksəriyyətin fikrin-

edir. Digər tərəfdən, müxtəlif sosial qrupların psixo-

cə psixotarix deyilən müstəqil sahə yoxdur, müəyyən 

loji halı deyilən fenomen də müxtəlif elmlərin tədqi-

psixoloji məqamları tədqiqatına daxil edən tarixçilər 

qat obyektidir. Bu işdə psixoloji metodların tətbiq olu-

isə həmişə mövcud olmuşlar, indi də vardırlar. 20-ci 

na biləcəyi şübhə doğurmur. Qrup kimliyi əslində bir 

əsrdə baş verən dünya savaşları və digər faciələr, çağ-

tərəfdən sosiologi, digər yandan isə psixoloji metod-

daş cəmiyyətə xas olan fərdiyyətçilik və skeptisizm, 

larla öyrənilir. Milli ruh, milli xarakter, kollektiv ruh, 

bəlkə də, psixotarixə marağın yaranma səbəblərindən 

dövrün ruhu və mentalitet kimi hissi və zehni anlayış-

biri olub.

lar dildə, humanitar və sosial çalışmalarda geniş ya-

Wilhelm Dilthey (1833-1911) tarixi yaradıcı in-

yılmışlar. bu anlayış və terminlər qrup kimliklərinin 

sanların daxili dünyasını, daxili həyat dramını öyrən-

gücündən, zamanın cəmiyyətə təsirindən, tədqiqatçı 

məyə çalışan bir düşüncə tarixi sayırdı. Bu halda ta-

və yazıçıların bu anlayışları gerçək və çox ciddi qəbul 

rixçi keçmişdəki insanların dünyagörüşünü, ağıl, ira-

etməsindən  xəbər  verir.  Qeyd  edək  ki,  mentalitet 

də və duyğuların insan zehnindəki sintezini, üzvi vəh-

(dünyanı görmə, düşüncə tərzi, xəyal gücü) psixika-

dətini anlamağa çalışmalıdır. Lakin, o, kollektiv ruh 

nın, yəni bütün canlılara xas olan ruhi proseslərin yük-

fikrinə qarşı idi. 

sək  formasıdır,  psixikadan  fərqli  olaraq  mentalitet, 

Freud`ə görə insanın bioloji və bilincaltı istəkləri 

həmçinin şüur yalnız insana aidddir. Tarixşünaslıqda 

ilə mədəni ətrafın təzyiqi arasında bir savaş mövcud-

mentaliteti  ciddi  tədqiqat  obyektinə  çevirən  fransız 

dur. İnsan təbiətinə xas olan təcavüzkarlıq yaşamaqla 

Annales məktəbi oldu; L. Febvre “mentalité” deyirdi. 

məhv etmək istəkləri arasındakı çarpışmanı səngimə-

Mentallıq ideologiya və xəyal dünyasını özündə ehti-

yə qoymur. Bu, insanın kimliyini ikiləşdirir, ikiyə ayı-

va edir.

rır. Psixoanalizin tətbiqi ilə böyük insanların bioqra-

Psixologiyanın, psixoloji metodların tarixə tətbi-

fiyalarını yazan bəzi tarixçi və yazıçılar araşdırma ob-

qi məsələsinə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bir tə-

19

301 Noyabr

yekti olan şəxsdə ikiyə ayrılmanı, uğur və uğursuz-

xüsusilə  yaddaşın  bərpası  və  kollektiv  yaddaş  kimi 

luqları uşaqlıqdakı müxtəlif psixotravmalarla izah et-

ideyalar vasitəsilə tarixi araşdırmalarda rol alır.  

mişlər. Bu maraqlı olsa da, səbəb-nəticə məsələsində 

Klio - tarixin ilham pərisi (muza), Zevsin və yad-

birtərəfli yanaşma təhlükəsi yaradır və bəzən tarixdə 

daş  titanı  xanım  Mnemosy-

şəxslərin rolu qeyri-adi dərəcədə şişirdilə bilir. 

ne`nin  (başqa  yazılışda  Mne-

***

mosina`nın)  qızıdır,  doqquz 

Psixologiya  gerçəyi  miflərdən  azad  etməyə  kö-

qızından  -  cürbəcür  il ham 

mək edə bilərmi? Və ya tərsinə, psixologiya gerçəyə 

pərilərindən  biridir.  Mnemo-

mif ünsürləri daxil etməzmi? Psixologiya əslində çağ-

syne  hər  şeyi,  əvvəl  olub-

daş metodlarla, müşahidə etmək və təcrübələr qoy-

keçənləri, indi mövcud olanları 

maqla canlı insanı, yəni bu günü öyrənir. Bu halla mü-

və  gələcəkdə  nə  olacaqsa  -  ha-

şahidə edilə bilməyən, təcrübə qoyulması mümkün ol-

mısını  bilir  (Hesiod.  “Teoqo-

mayan keçmişə psixoloji metodlar necə tətbiq oluna 

nia”). Mnemosyne həmçinin ye-

bilər? Psixoloji mühitin və insan inkişafının zamanla, 

raltı dünyada axan çayın adıdır. 

keçmişdən bu günə kimi dəyişməsini izləmək müm-

Yeraltı dünyada Lethe (rusca: Leta) unutqanlıq çayı-

künmü? Bəs sosial psixologiya, təkamül psixologiya-

dır, yəni ondan içən hər kəs hər şeyi unudur (ölənlər 

sı və inkişaf psixologiyası kimi sahələr bu işə kömək 

ondan içirlər), Mnemosyne isə yaddaş qaynağıdır, on-

edə bilməzmi? Tarix psixologiyaya (və digər elmlərə) 

dan dadan keçmişdə nə olubsa hər şeyi xatırlayır. 

maraqlı misallar verir. Bununla yanaşı tarix vasitəsilə 

Yaddaş keçmişin memarıdır! İnsan şüurlu varlıq-

psixologiya tək bu günün insanını deyil, keçmiş insa-

dır,  onun  yaddaşı  var.  İnsan  kimliyinin  əsasında  da 

nı da öyrənə bilməzmi?

onun yaddaşı dayanır. Dağın-daşın yaddaşı yoxdur, 

İnsanlar dünyanı necə görürdülər? Müxtəlis so-

amma belə ifadələr işlənilir – bir metafor kimi. Yad-

sial  və  mədəni  icmaların  zehni,  düşüncə  tərzi  necə 

daş kəsilməz deyil, nöqtəvidir, işıqlı, rəngli nöqtələri 

idi?  Dövrün  dəyərlər  sistemi  haqqında  nə  demək 

qeyd edir. Ən vacib, maraqlı faktlar, parlaq obrazlar ət-

olar? Tarixi  hadisələrə  psixoloji  yanaşma  vasitəsilə 

rafında cərəyan edir yaddaş. Yaddaş təcrübə ilə bağlı-

şəxs, qrup və cəmiyyətlərin hansı motivlər əsasında 

dır. Yaddaş körpüdür. Platon yaddaşı ruhun xatirələri 

hərəkət etməsini aydınlaşdırmaq tarixin anlaşılması 

sayırdı. Yaddaş sənəti - yaddaşı məşqlə itiləşdirmək, 

ilə birbaşa bağlıdır. Keçmiş dövrün ictimai mühitinı 

gücləndirmək işinə deyilir. Qədimdə - yaddaşın bu-

və şəxsiyyətlərini psixoloji və sosial-psixoloji baxım-

günlə müqayisədə daha böyük rol oynadığı yazısız və 

dan öyrənmək, zaman içində insan təbiətini başa düş-

ya yazının az yayıldığı dövrdə əsas fikirləri obrazlaş-

mək - sosial və mədəni tarixin ən maraqlı məsələlə-

dırmaq üsulu ilə yadda saxlamağa çalışırdılar; buna 

rindən  biridir.  Tarixçi  bəlli  dövrün  tarixini  öyrənir; 

yazısız konspekt demək olar. 

bu, həmin dövrün siyasət və iqtisadiyyatını, mədəniy-

Yaddaş insanın öz şüurlu həyatına başlaması, xa-

yətini, düşüncə və həyat tərzini anlamaqla mümkün 

tirələrin işə düşməsi deməkdir. 

olur. Sonra bu dövrlər zəncir kimi bir-birinin ardınca 

Xatirələr... Onlardan hörülmüşəm mən...

düzülərək zaman uzantısı boyu xalqın, dövlətin və ya 

Nələr olub onlar bilir, bir də fələk...

digər baxılan obyektin tarixini, təkamülünü əmələ gə-

 Kollektiv yaddaş və tarix haqqında ətraflı söhbət 

1

tirir. Durkheim demişkən, “əsl insan fikri nəsə əvvəl-

açmışdıq .  Psixologiya  və  tarix  mövzusu  da  həmin 

cədən verilmiş bir şey deyil, o, tarixin məhsuludur.” 

məsələni müzakirə edir,  sadəcə  məsələyə baxış  bu-

Əslində tarix yox olub getmiş hadisələr küllisi de-

cağı azca fərqlidir. Hər iki halda psixoloji motivlərin 

yil, tarix bu gün yaddaşlarda, o cümlədən kollektiv 

tarixyazmada tutduğu yer haqqında fikirlər üzərində 

yaddaşda yaşayır, günümüzdə hər yerdə onun izləri 

dayanılır. 

görünür. Keçmiş həmişə bizimlədir. Keçmiş həmişə 

***

bizə  baxır;  qədim  abidələr, 

Psixologiyanın  patriarxla-

muzeylər,  arxivlər,  əlyazmalar, 

rından Wilhelm Wundt (1832-

kitablar, kağız və elektron əsaslı 

1920)  eksperimenti  psixologi-

media, məktəb və universitetlə-

yanın canı sayırdı. O, psixologi-

rin  verdikləri  dərslər,  alimlərin 

yanı insan və cəmiyyət haqqın-

apardığı  tədqiqatlar...  ya  keç-

da biliklərin nəzəri təməli, tarixi 

mişdən  gəlib  bizimlədir,  ya  da 

isə analiz üçün empirik materia-

keçmişdən xəbər verir - danışır, 

la malik sahə kimi təyin edirdi. 

yazır  və  ya  göstərir.  Psixologi-

O, baxılan iki sahənin əməkdaş-

yanın  əsas  anlayışlarından  biri 

lığını  zəruri  hesab  edir,  bir-

olan  yaddaş  müxtəlif  yollarla, 

birinə  faydalı  olacağına  inanır-

Klio

1

Hamlet İsaxanlı. Keçmişin fəlsəfəsi və ya tarix necə yazılır? Xəzər Xəbər, No 300

2

Johan Huizinga,  The Autumn of the Middle Ages. University of Chicago Press, 2011, October, 1996. Rusca: Й. Хейзинга.

 Осень средневековья. «Наука», М., 1988

Wilhelm Wundt

Mnemosyne

20

301 Noyabr

5

dı. 

nın mədəniyyət tarixinə həsr olunub . Kitabda idarə-

Holland  tarixçisi  və  mədə-

etmə, maliyyə, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri (qul-

niyyətşünası  Johan  Huizinga 

lardan xəlifələrə qədər, müsəlmanlar və müsəlman ol-

(1872-1945) 1919-cu ildə kitabı 

mayanlar), ilahiyyat və din, ədəbiyyat, sənət, ticarət, 

holland dilində nəşr olunan “Or-

nəqliyyat  kimi  məsələlərlə  yanaşı  dövrün  cürbəcür 

ta əsrlərin payızı” ilə göstərdi ki, 

adət və vərdişləri, davranış normaları, ailə və həyat 

mədəniyyət tarixi, həyat tərzi və 

tərzi, cəza növləri, xeyriyyəçilik, müxtəlif icmaların 

düşüncə tərzini mərkəzi mövzu 

bayram mərasimləri təsvir edilir. Hətta xəlifə, vilayət 

kimi  ortaya  qoyan  tarix  siyasi 

hökmdarları,  vəzirlər,  alimlər,  hüquqçular  və  digər 

tarixdən az maraqlı deyil, hətta 

yüksək dairələrdən söhbət açanda da A. Mez əsasən 

2

onların gündəlik həyat və davranışları üzərində daya-

daha maraqlı ola bilər .  Bu əsər 

nır.  Külli  miqdarda  qaynaqlara  baş  vuran,  çoxsaylı 

metodoloji və digər zəif cəhətləri də nəzərə alınmaqla 

konkret  misallarla  müşaiyət  olunan  kitabda  müəllif 

öz  bənzərsizliyi,  fikir  və  forma  cəhətdən  gözlənil-

ümumiləşmələrə  çox  da  fikir  vermədən  həyatın  ən 

məzliyi və “insaniliyi” ilə tarixi ədəbiyyatın klassik 

müxtəlif tərəflərini, dövrün insani mənzərəsini, həyat 

nümunələrindən birinə çevrildi. Əsər “14 və 15-ci əsr-

və düşüncə tərzini göstərməyə çalışıb və buna müəy-

lər Fransa və Niderlandiyada həyat tərzi formaları və 

yən dərəcədə müvəffəq olub. 

düşüncə biçimləri”nin tədqiqinə həsr olunub. Huizin-

ga o dövrün insanlarını pessimist, ümumilikdə kobud 

Təhsil və tədris, həkimlərin uğurlu imtahan ver-

və artmaqda olan zorakılığa qarşı müdafiədə dayan-

məklə praktik fəaliyyətə izin almaları, evlərin və hə-

mış  kimi  görür.  Mədəniyyətin  çökdüyünü  söyləyən 

yətlərin quruluşu, evlərin soyudulması üsulları, şəhər 

(Spengler kimi) Huizinga bir qədər əvvəl geniş rəğbət 

həyatının  xüsusiyyətləri,  suvarma  texnologiyaları, 

görən tarixi tərəqqi fikrinin əksinə çıxanlardandır. Bu 

əkinçilik və heyvandarlıq işi, qadın və kişi geyimləri, 

əsəri  tarixi  psixologiya  kitabı  hesab  etmək  olar! 

zövq və dəb, ölümlə bağlı mərasimlər, dələduzluq, gi-

Huizinga üslub cəhətdən, eləcə də gündəlik həyatı və 

giyena  qaydaları,  ərzaq  mallarının  istehsalı,  yemək 

sosial həyatı, sənəti (incəsənəti) tarixin mərkəzində 

və içmək qaydaları, oyun və əyləncələr, minerallar və 

görən  alman-İsveçrə  tarixçisi  və  mədəniyyətşünası 

bəzək  əşyaları,  sadəlik  və  dəbdəbə  kimi  məsələləri 

Jacob Burckhardt`ın (1818-1897) mədəniyyət tarixi 

özündə ehtiva edən bu zəngin əsər canlı hekayə kimi 

məktəbinin nümayəndəsidir. Huizinga tarixi qanun-

maraqla oxunur. Əsəri dövrün davranışlar ensiklope-

lar, səbəb-nəticə kateqoriyalarına ehtiyac duymur, id-

diyası hesab etmək olar. Az miqdarda rast gəlinsə də, 

diasız, dinc, səmimi üslubu ilə diqqəti cəlb edir, rəğ-

müəllifin İslam dünyası ilə Qədim şərq, Yunanıstan, 

bət qazanır. Tədqiqatçıların fikrincə Huizinga`nın ki-

Roma, Bizans, Persiya və Avropa arasında müqayisə-

tabındakı metodoloji dağınıqlığı etik ölçü əvəz edir, 

ləri, oxşarlıq və fərqlər barədə müşahidələri də maraq 

bu  ölçü,  belə  demək  mümkünsə,  daxili  göz  (bizim 

doğurur.

ifadəmiz-H.İ.),  sistemli,  bütöv  görünməyən  əsəri 

Bu iki əsəri müqayisə etsək ilk paralellik, şübhə-

bütövləşdirir. Bu ölçü kitabı Spenglerin təqribən eyni 

siz ki, mövzu yaxınlığıdır. Hər iki əsər tarixi-mədəni 

zamanda  meydana  çıxan  və  “zorakı  əhatəliliyi”  ilə 

təfəkkürü və gündəlik həyatı təsvir etməyə yönəlib, 

seçilən  “Avropanın  çöküşü”  əsərindən  kəskin 

hər iki müəllif tərəfsiz, nəzəriyyəyə iddiasız yanaşma 

3

nümayiş  etdirir,  alıntılar  vasitəsilə  zamanın  ruhunu 

fərqləndirir . Johan Huizinga`nın digər məşhur kitabı 

əks etdirən, səmimi və dinc ifadə üslubuna üstünlük 

- “Homo ludens” (1938; Oynayan adam) tarix boyu 

verirlər. Əsas fərqlərə gəldikdə birinci qeyd edilməli 

insan həyatında oyunun rolunu aydınlaşdırmağa həsr 

cəhət – Huizinganın öyrəndiyi dövrü pessimistik, mə-

olunub;  o,  insanın  bütün  fəaliyyət  sahələrini,  məş-

yusedici görməsində, A. Mez`in isə tədqiq etdiyi İs-

ğuliyyətini  oyun  baxımından  dəyərləndirməyə  çalı-

4

lam mədəniyyəti dövrünü rəngbərəng, daha çox opti-

şıb .  Hər  şeyin  əsasında  oyun  dayanır,  “Renessans 

mist ruhda təsəvvür və təqdim etməsindədir. Huizin-

mentallığı bütövlükdə bir oyundur”. Oyun insan təbi-

ga insanların təfəkkür tərzinə, A. Mez sosial məsələ-

ətində mühüm, bəlkə də həlledici yer tutur, “oyunla 

lərə xüsusi diqqət yetirirlər. 

yarış ruhu mədəniyyətin özündən daha qədim bir so-

***

sial təkandır”. Əslində mədəniyyət oyundan yaranır 

M. Bloch`la birlikdə “Annales d`Histoire Econo-

və oyun xarakteri daşıyır. Və “tarix mədəniyyətin öz 

mique et Sociale” (1929; qısaca “Annales”) jurnalı-

keçmişi haqqında hesabat verdiyi ruhi formadır”.

nın  və  “Annales”  tarixşünaslıq  məktəbinin  təsisçisi 

Alman-İsveçrə tarixçisi Adam Mez (1869-1917) 

o l a n   L u c i e n   F e b v re   ( 1 8 7 8 - 1 9 5 6 )   t a r i x i  

ölümündən sonra 1922-ci ildə nəşr olunan “Müsəl-

yenidənqurma (rekonstruksiya) prosesini qısaca belə 

man Renessansı” əsəri 9-10-cu əsrlər İslam dünyası-

təsvir  edir:  “...Əvvəlcə  müfəssəl  şəkildə  avadanlığı 

3

Д. Э. Харитонович. 

Осень Средневековья: Йохан Хёйзинга и проблема упадка.

См. Й. Хейзинга. 1988, p. 447-448

4

Й. Хейзинга. Homo Ludens. Статьи по истории культуры. «Прогресс Традиция», М., 1997

5

Адам Мец. Мусульманский ренессанс. «Наука», М., 1973

Johan Huizinga

21

301 Noyabr

siyahıya  almaq,  sonra  öy-

isə sosial münasibətlərdə feodal istismarının olmadı-

rənilən  dövr  insanlarına  xas 

ğı kəndlərin varlığıdır. Annales məktəbini tarixi xır-

olan ruhi yük, məlumat hasil 

dalamaqda, səpələməkdə günahlandıranlar olub. 

etmək; dərin və geniş bilik və 

Annales  məktəbinin  gör-

təxəyyülün  köməyi  ilə  döv-

kəmli  (üçüncü  nəsil)  nüma-

rün bütöv fiziki, intellektual 

yəndəsi,  Jacques  Le  Goff 

və mənəvi surətini bərpa et-

(1924)  orta  əsrlərin  əlahiddə 

6

bir  sivilizasiya olduğunu, An-

mək...” . Göründüyü kimi, L. 

tik  və  çağdaş  sivilizasiyalar-

Febvre “ruhi yük” və “mənə-

dan çox fərqləndiyini irəli sür-

vi  surət”  kimi  psixoloji  ke-

dü.  O,  Pierre  Nora  ilə  yanaşı 

yfiyyətlərin bərpasını tarixin 

Nouvelle Histoire cərəyanının 

əsas  məsələləri  sırasında 

lideri sayılır. Orta əsrlər Avro-

görür.  Bu  yenidənqurma, 

pası,  xüsusilə  12-13-cü  əsrlə-

təbii  ki,  xalis  tarixi  metod-

rin gündəlik həyat tarixi, bədən 

larla yanaşı bir çox köməkçi fənlərin fəal iştirakı va-

tarixi  (Nicolas  Truong  ilə  birgə),  möcüzələr  tarixi, 

sitəsilə mümkün ola bilər.

qəhrəmanlar və intellektuallar, Avropanın “doğulma-

Mentallığın  tarixi  tədqiqi  “yeni  tarix”  adı  ilə 

sı və uşaqlığı”, xristian dünyasının təşəkkülü və böh-

Fransız Annales məktəbi tərəfindən 1920-1930-cu il-

ranı, maddi həyat, mentallıq və davranış, yuxugörmə-

lərdə irəli sürülüb. Mentallığı kollektiv avtomatizm 

lər, hisslər tarixi, dəyərlər (fərdlərin və bütövlükdə cə-

ifadəsi ilə də səciyyələndirirlər. Bloсh və Febvre coğ-

miyyətin qəbul etdiyi fəaliyyət, keyfiyyət nümunələ-

rafiya, iqtisadiyyat, sosiologiya, psixologiya, antro-

ri) və onların dəyişməsi tarixi kimi sahələrdə maraqlı 

pologiya, linqvistikanı tarixin öyrənilməsi və yazıl-

araşdırmalar müəllifidir. Hisslər tarixi dəyərlər tarixi-

masına cəlb etdilər. Annalesçilər fənlərarası sintezlər, 

nə faktlar verə bilir. 

müqayisəli tarix, ümumi (total və ya générale) tarixə 

Gündəlik həyat insanların və cəmiyyətin arzu və 

xüsusi fikir verirdilər. “Çoxları eninə və uzununa təd-

xəyallarına və bu mənada məqsəd və hədəflərinə çat-

qiq olunmuş tarix dənizində kəşf etmək üçün heç nə 

maq  yolunda  çalışmadır.  Gündəlik  həyat  tarixində 

qalmayıb deyə şikayət edib tarixdən əl çəkirlər. Onla-

mühüm yer tutan qida tarixi (o cümlədən aclıq, ya-

ra Tarixlə qovuşmuş, bağlanmış Psixologiya zülməti-

rımaclıq), tarixi demoqrafiya (o cümlədən, ailə, uşaq-

nə qərq olmağı məsləhət görürəm: onlarda yenidən 

7

lıq, yaş, ölüm,..) və xəstəliklər tarixi sahəsində bir çox 

tədqiqat zövqü oyanacaq” . “Psixologiya, yəni men-

araşdırmalar aparılmışdır. 

tal funksiyaları öyrənən elm mütləq, hökmən sosiolo-

***

giya ilə, sosial funksiyaları öyrənən elmlə sıx əlaqəyə 

Psixo-sosial  inkişaf  nəzə-

girməlidir – bunun uzun-uzadı isbata ehtiyacı yoxdur. 

riyyəsinin banisi sayılan Erik 

Və onun çətin təyin olunan, bütövlükdə ənənəvi ola-

Erikson  (1902-1994)  psi-

raq tarix adlandırılan bir sıra fənlərlə daimi münasi-

8

xotarix, xüsusilə psixoanalitik 

bətlərinin olması da az zəruri deyil” . 

bioqrafiya sahəsində də ən usta 

Annales  məktəbindən  ilhamlanan  üç  fransız  ta-

9

yazıçılardan  biridir.  Mühitin 

rixçisi-Robert Mandrou (1921-1984) , Georges Duby 

və  şəxsi  həyatda  baş  verən 

(1919-1996) və E. Le Roy Ladurie (1929) mentallıq 

ciddi dəyişmələrin nəticəsində 

tarixi üzrə sanballı əsərlərin müəllifidirlər. Bu əsərlə-

insan kimlik böhranı keçirə bi-

rin məqsədi tədqiq olunan dövrdəki (xüsusilə radikal 

lir, şəxsiyyət sanki haçalaşır, in-

dəyişmələr  dövründəki)  şəxsi  (ayrıca),  şəxsi  sosial 

san  sanki  ikinci  dəfə  doğulur, 

qrupun (ailə,...,millət) üzvü kimi və fəaliyyət forma-

dünyaya  yenidən  gəlir.  Onun 

larına, o cümlədən, məişətə xas olan davranış, tövr, 

“Gənc Luter. Psixoanalitik ta-

mentallığı anlamaq, bərpa etməkdir. 3 müxtəlif təbə-

10

rixi araşdırma”  əsəri bu yöndə yazılmış ən sanballı 

qənin – aqrar işçi və sənətkar, ticarət, həmçinin elm və 

əsərlərdən biri hesab edilir. Erikson da Freud kimi şəx-

incəsənət adamlarının psixoloji-sosial tarixi də tədqi-

siyyətin formalaşmasında uşaqlığın həlledici rol oy-

qat mövzusudur. Onların hamısına xas olan xüsisiy-

nadığı fikrində idi. O, psixoloji portret yaratmaq işini 

yətlərdən birinin sosial təcavüzkarlıq olduğu irəli sü-

sonra  da  davam  etdirdi,  “Gandhi's  Truth:  On  the 

rülür. Bu tədqiqatlarda əldə olunan başqa bir nəticə 

6

Л. Февр. Бои за историю. «Наука», М., 1991

7

yenə orada, s. 109

8

yenə orada, s.97

9

Robert Mandrou. Introduction à la France moderne. Essai de psychologie historique, Paris, Albin Michel, 1961 ; 

2e éd. 1974. Nouvelle édition 1998. Rusca: “Çağdaş Fransaya giriş. Tarixi psixologiya oçerki. 1500-1640”. M., 1961

10

Erik Erikson. Young Man Luther. A Study in Psychoanalysis and History. 1958 

Lucien Febvre

Jacques Le Goff

Erik Erikson

22

301 Noyabr

Origin  of  Militant  Nonviolence”  (1969),  həmçinin 

sanın  və  kollektiv  düşüncənin,  ümumilikdə  həyatın 

Hitler, Stalin, Freud, B. Show kimi böyük insanların 

və gündəlik həyatın tarixini yaratmaq işini psixoloji 

həyatı haqqında yazdı. 

tarix adı altında birləşdirmək cəhdləri mövcuddur. V. 

Şkuratov Avropaya tətbiqdə bu sahədə görülmüş işlə-

Psixotarix  klinik  psixologiyadan  fərqli  olaraq 

13

klini ka ya  de yil,  sənədlərə 

rin bəzilərinin xülasəsini təqdim etmişdir .

söykənir. Lakin çox zaman şəxsi 

Orta əsrlərdə gündəlik həyatı və mentallığı tədqiq 

xarakter daşıyan bu sənədləri psi-

edən  tarixçilər  həyatı  əsasən  tünd  boyalarla  təsvir 

xoanaliz metodları ilə öyrənmək 

edir, həyatın kədərlə, kobudluqla, zorakılıqla dolu ol-

lazım  gəlir.  Amerika  qadın 

duğunu deyirlər. Nəsillər bir-birini sürətlə əvəz edir-

tarixçisi  Fawn  M.  Brodie 

di, gənc nəsil məsuliyyəti çox tez üzərinə götürməli 

(1915-1981)  də  Thomas  Jef-

olurdu. Həyat ölümlə mübarizə idi. Avropanı üç bö-

ferson  haqqında  qələmə  aldığı 

yük bəla bürümüşdü: qida, müharibələr, xəstəliklər. 

11

əsrlə   psixoloji  portret  janrının 

“Tanrı, bizi aclıqdan, müharibədən və taundan qoru”-

ən  tanınmış  nümunələrindən  birini  meydana  gə-

orta əsrlərin çox yayılmış duası idi. İnsanlar çox emo-

tirmişdi. 

sional və kobud idi, qanlı səhnələrə maraq xalqın ruhi 

14

ABŞ-da  inkişaf  tapmış  psi-

qidasının tərkib hissəsi idi . Le Goff qorxu, təhlükə, 

xotarix  (psychohistory)  neo-

əminsizlik hissinin insanlara hakim olduğunu irəli sür-

freydizmin şəxsiyyətlər və küt-

dü. Gülüş uzunömürlü deyildi. 

ləvi hərəkatlar tarixinin öyrənil-

M. M. Baxtin (1895-1975) 

məsinə  tətbiqi  kimi  qiymətlən-

öz “Fransua Rable və orta əsrlər-

dirilir.  Lloyd  deMause  (1931) 

də  və  Renessansda  xalq  mədə-

12

15 

öz  “Uşaqlığın  tarixi”   əsəri  ilə 

niyyəti” kitabında L. Febre və 

bu işin pioneri sayılır. Əsərdə ta-

digər tədqiqatçılar orta əsrlərdə 

rix  boyu  ailənin  və  cəmiyyətin 

gülüşün rolunun kiçildiyi fikrini 

uşaqlara  münasibəti  məsələsi 

yada  salır  və  buna  öz  etirazını 

araşdırılmışdır.  Qədim  Yuna-

bildirir.  Gülüş,  müvəqqəti  olsa 

nıstanda  uşaqları  öldürə  bilirdilər  -  zəifsə,  lazım 

da,  qorxu  hissini  dəf  etmək, 

deyilsə,  saxlamaqda  çətinlik  varsa,  bu  və  ya  digər 

qadağalar  və  güclər  qarşısında 

əlamətə görə. 347-ci ildə Xristian kilsəsinin təkidi ilə 

bir  yüngüllük,  təskinlik  əldə 

Roma  imperiyasında  uşaqların  öldürülməsini 

etməyə kömək edirdi. Gülüş insanı sanki azad edir, 

qadağan  edən  qanun  qəbul  edildi.  Lakin  evdən 

gülüşün  müalicəvi  əhəmiyyəti  də  var.  Bayramlar, 

uzaqlaşdırmaq,  cəza  vermək  geniş  yayılmışdı. 

karnavalların gətirdiyi şənlik müsbət emosiyalar ya-

Müəllif  bu  vəziyyətin  uşaqlarda  avtoritetlərlə  mü-

radırdı. Sovet dövründə yaşayanlara bu hisslər yaxşı 

barizə aparmaq ehtirası əmələ gətirdiyini iddia edir. 

tanışdır; lətifələrin (xüsusilə siyasi lətifələrin) gətir-

O, daha irəli gedərək bu vəziyyətin Fransa, Amerika 

diyi gülüş təskinlik verirdi. N. Berdyayev Sovet döv-

16

və digər yerlərdə inqilabların baş verməsində rol oy-

rünü “Yeni orta əsr” adlandırırdı .

naması ehtimalını qeyd etdi. Lakin çağdaş zamana ya-

Çağdaş psixotarix deyəndə əsasən üç sahə nəzər-

xınlaşdıqca get-gedə uşaqlara münasibət yaxşılaşırdı, 

də tutulur və ya üç sahə seçilir: 1) uşaqlıq və ailənin in-

uşağı  anlamaq,  eşitmək,  duymaq  bir  vəzifəyə  çev-

kişaf tarixi, 2) psixoloji bioqrafiya və 3) xalqların, cür-

rilirdi. Əsər bir çox tənqidlərə də məruz qaldı. Onu, ən 

bəcür sosial qrupların mentaliteti tarixi, o cümlədən 

yaxşı  halda,  uşaqlığın  obyektiv  tarixi  deyil,  uşaq 

“kütlə  psixologiyası”  tarixi.  İnqilabların  və  siyasi-

sıxıntılarının, uşaqlara qarşı istehza və həqarətin ta-

ideoloji  cərəyanların  (kommunizm,  faşizm)  tarixini 

rixi kimi qəbul etmək lazımdır –belə qiymət də veril-

psixoloji tarix kimi yazmaq cəhdləri də bura əlavə olu-

di.

na bilər. Tarix və psixologiya metodologiyalarının bir-

Lloyd  deMause  başqa  mübahisəli  tezislərin  də 

gə tətbiq olunduğunu iddia edən psixotarixin müəy-

müəllifidir, məsələn, islam terrorizmi adlandırılan ha-

yən uğurları qeyd edilməklə yanaşı ziddiyyətləri və 

disəni o, bir sıra islam ölkələrində ailə siyasəti, qız və 

əsassız iddiaları da geniş tənqid olunur.

qadınların tərbiyəsi və vəziyyəti ilə əlaqələndirməyə 

çalışmışdır (2004).

(Davam edəcək)

Ən qədim zamanlardan çağdaş zamana qədər in-

11

Fawn M. Brodie. “Thomas Jefferson: An Intimate History”, 1974

12

Lloyd deMause. “The History of Childhood”. Jason Aronson, 1995

13

В. Шкуратов. Историческая психология. М. 1997

14

Й.Хейзинга. Осень средневековья, 1988, s 9-10

15

M. M. Baxtin. “Творчество Франсуа Рабле и народная культура средневековья и Ренессанса”. М., 1965; 1990

16

Şkuratov, səh. 289-293

Fawn M. Brodie

Lloyd deMause

M. M. Baxtin

---

Document Outline

• Page 8
• Page 9
• Page 10
• Page 11
• Page 12