Kegl cc pechat indd

26. Ballondagi tabiiy gazning bosimi o‘zgarmasligi uchun nima qilish kerak?
A) Sovuq xonaga qo‘yish kerak. 
B) Soyada qoldirish kerak. 
C) Oftobga qo‘yish kerak. 
D) Istalgan holda bosim o‘zgaradi.
27. 2 m chuqurlikda suvning bosimi nimaga teng?
A) 20 kPa. 
B) 200 kPa. 
C) 10 kPa. 
D) 100 kPa. 
28. Atmosfera bosimi mavjudligining sababi nimada?
 
 
A) Molekulalarning harakatchanligi. 
B) Ularning o‘zaro ta’sirlashuvi. 
C) Havoning og‘irlik kuchi. 
D) Uning Yer yuziga ishqala nishi. 
29. Normal atmosfera bosimida porshenli nasos yordamida suvni qanday 
balandlikkacha ko‘tarish mumkin?
A) 101,3 m.  
B) 10,13 m.  
C) 101,3 sm.  
D) 10,13 sm. 

---

80
30. Tutash idishlarga tegishli formulani ko‘rsating. 
A) p=ρgh. B) 
F=ρ
s
gV
j
. C)
. D) 
A= mgh. 
YAKUNIY SUHBAT
Bunda Siz II bobda o‘rganilgan mavzularning qisqacha xulosasi 
bilan tanishasiz.
Kuch
Jismlarning o‘zaro ta’sirida tezliklarini yoki shaklini 
o‘zgartiruvchi sabab. Kuch birligi nyuton (N).
Mexanik ha-
rakat
Jismlarning fazoda joylashgan o‘rnining vaqt o‘tishi bilan 
boshqa jismlarga nisbatan o‘zgarishi. Mexanik harakat 
turlari: ilgari 
lanma, aylanma, tebranma. Ixtiyoriy teng 
vaqtlar ichida to‘g‘ri chiziq bo‘ylab bir xil masofaga 
ko‘chishga to‘g‘ri chiziqli tekis harakat deyiladi. Har xil 
masofaga ko‘chsa, notekis harakat bo‘ladi.
Tezlik
Vaqt birligi ichida bosib o‘tilgan yo‘l: 
,  s  –  bosib 
o‘tilgan yo‘l; t  –  vaqt.  Tezlik  birligi 
.
Trayektoriya
Jismning harakat davomida fazoda qoldirgan izi.
Moddiy nuqta Shakli va o‘lchamlari hisobga olinmaydigan fizik jism.
Dinamometr
Kuchni o‘lchovchi asbob. Ishlash prinsipiga ko‘ra mexanik, 
gidravlik, elektrik turlarga bo‘linadi.
Sanoq 
jismi
Ko‘rilayotgan harakat uchun qo‘zg‘almas bo‘lgan jism. 
Qolgan jism larning harakati shu jismga nisbatan o‘rganiladi.
Tarozi
Jismlarning massasini aniqlaydigan asbob. Ishlash 
prinsipiga ko‘ra shayinli, prujinali, gidrostatik va h.k. 
turlarda bo‘ladi.
Bosim
Yuzaga perpendikulyar yo‘nalgan kuchning shu yuzaga 
nisbati bilan o‘lchanadigan kattalik: 
, XBS da birli-
gi 
 
– 
 
paskal (Pa). Undan tashqari millimetr simob ustuni, 
normal atmosfera birliklarda ham o‘lchanadi. Normal at-
mosfera  bosimi  1  atm = 760  mm.sim.ust = 101325  Pa.
Og‘irlik kuchi Jismni Yer o‘ziga tortadigan kuch.
Gidrostatik 
bosim
Suyuqlikning idish tubiga beradigan bosimi: 
p=ρgh;
ρ – suyuqlik zichligi;
h – suyuqlik ustuni balandligi.

---

81
Tutash 
idishlar
Quyi tomondan suyuqlik o‘tadigan nay bilan tutashgan 
idishlar. Bir xil suyuqlik solingan tutash idishlarda, 
suyuqlik sathlari teng bo‘ladi. Suv quvurlari tizimi, 
choynaklar unga misol bo‘la oladi.
Paskal qonuni Suyuqlik yoki gazga berilgan tashqi bosim har tomonga 
o‘zgarishsiz uzatiladi. Paskal qonuni asosida gidravlik press-
lar ishlaydi. 
,
S
1
 va S
2
  –  pressdagi kichik va katta porshenlar yuzalari, F
1
 
va F
2
  –  pressdagi kichik va katta porshenlardagi kuch.
Manometr
Suyuqlik va gazlardagi bosimni o‘lchaydigan asbob.
Barometr
Atmosfera bosimini o‘lchaydigan asbob. Suyuqlik 
barometrlarida suyuqlik ustunining bosimi atmosfera bosimi 
bilan tenglashtiriladi. Suyuqliksiz (aneroid) barometr yupqa 
metall qutining bosim ta’sirida siqilishiga asoslanib ishlaydi.
Atmosfera 
bosimi
Yerni o‘rab turgan havo qobig‘ining Yer yuziga va undagi 
barcha predmetlarga ko‘rsatadigan bosimi. Dengiz sathidan 
boshlab o‘lchanadi. Undagi bosim 101325 Pa yoki 760 mm. 
sim. ust. ga teng. Balandlik ortishi bilan kamayib boradi.
Arximed 
kuchi
Suyuqlik  yoki  gazga  botirilgan  jismni  suyuqlik  yoki  gaz 
tomonidan yuqoriga itaruvchi kuch. F
A
=

s
V
j 
g;  F
A
  –  Arximed 
kuchi; 

s
  –  suyuqlik  zichligi;  V
j
  –  jismning  suvga  botgan 
qismining hajmi; g = 9,81
.
Mexanik ish
O‘zgarmas  F kuch ta’sirida jismni kuch yo‘nalishida s 
masofaga siljitishda F · s ko‘paytma bilan aniqlanadigan 
kattalik. A =F · s. Ish birligi Joul (J).
Energiya
Jismlarning ish bajara olish qobiliyatini xarakterlovchi 
kattalik. Uning mexanik, issiqlik, elektr, yorug‘lik, atom 
energiyasi kabi turlari bor. Energiya birligi Joul (J). 
Mexanik energiya ikki turda: potensial va kinetik energiya 
ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. 
.
Quvvat
Bajarilgan ishning shu ishni bajarish uchun ketgan vaqtga 
nisbati bilan aniqlanadigan fizik kattalik 
. Quvvat 
birligi 1 W (Watt).

---

82
2-jadval
 
№
Tezligi, 
km/soat
№
Tezligi, 
km/soat
1
Toshbaqa
0,5
13
Kenguru
48
2
May  qo‘ng‘izi
11
14
Jirafa
51
3
Pashsha
18
15
Bo‘ri
55–60
4
Asalari
25
16
Qaldirg‘och
54–63
5
Chumchuq
35
17
Quyon
60
6
Ninachi
36
18
Kaptar
60–70
7
Ola  kit
38–40
19
Lochin
64–77
8
Akula
40
20
Arslon
65
9
Ayiq
40
21
Qilich-baliq
80
10 Afrika fili
40
22
Afrika tuyaqushi
80
11 Ot
46
23
Jayron
95
12 Bug‘u
47
24
Qoplon
112
• 
Xalqaro birliklar sistemasi qabul qilinishidan oldin, katta 
lik-
larni inson tanasining o‘lchamlari bilan solishtirib o‘lchashgan. 
Masalan, O‘rta Osiyoda gaz deb ataluvchi uzunlik birligi uch usulda 
aniqlangan: 1) uzatilgan qo‘l barmoqlarining uchidan qo‘l yelkasigacha 
bo‘lgan masofa; 2) yon tomonga uzatilgan qo‘l barmoqlarining uchidan 
ko‘krak o‘rtasigacha yoki burun uchigacha bo‘lgan masofa; 3) yon 
tomonga uzatilgan qo‘l barmoqlarining uchidan ikkinchi yelkagacha 
bo‘lgan masofa.