Kegl cc pechat indd
Yüklə 1,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ibn Sino
Yorug‘lik tezligi haqida quyidagicha yozadi: «Ba’zilar u zamonsizdir, chunki jism emas – desa, ba’zilar esa uning zamoni tez, lekin undan ham tezroq biror narsa yo‘q va nur tezligini sezib bo‘lmaydi». Bu fikrlari bilan tabiatdagi biror jism yoki zarraning tezligi yorug‘lik tezligiga teng yoki undan katta bo‘la olmasligini ta’kidlagan. Beruniy Oy va Quyosh tutilishining sabablarini quyidagicha izohlaydi: «Oyning tutilishiga sabab uning Yer soyasiga kirishidir. Quyosh tutilishi Oy bilan Quyoshning bizdan tutilishi (ya’ni Quyosh bilan Yerning orasiga Oyning kirib qolishi) tufaylidir. Shuning uchun Oyning qorayishi g‘arb tomondan va Quyoshning tutilishi esa sharq tomondan boshlanmaydi. Quyosh tutilishi oldidan Oy g‘arb tomondan kelib bir parcha bulut berkitgandek uni (Quyoshni) to‘sadi. Turli joy (shahar)larda berkitiladigan sathi turlicha bo‘ladi. Ammo Quyoshning berkituvchisi (Oy) katta emasdir. Oyni berkituvchisi (Yer) kattadir». Beruniyning bu 141 fikrlari qanchalik to‘g‘ri ekanligi haqida o‘ylab ko‘ring. Yorug‘lik sinishi haqida Beruniy va Ibn Sinoning bir-biriga yo‘llagan savol va javoblarida quyidagilar bor. Beruniy shunday deb so‘raydi: «Oq, yumaloq, tiniq bir shishani tiniq suv bilan to‘ldirilsa, kuydirishda bamisoli yumaloq tosh (linza) xizmatini bajaradi. Agar u shisha suvdan bo‘shatilib, havo bilan to‘ldirilgan bo‘lsa, kuydirmaydi va Quyosh sho‘lasini to‘plamaydi. Nima uchun shunday bo‘ladi?». Savolga Ibn Sino quyidagicha javob beradi: «Albatta suv qalin, vazmin, zich tiniq bir jism bo‘lib, uning zotida rang bordir. Shunday sifatdagi har qanday narsadan yorug‘lik akslanadi (sinadi). Shuning uchun suv bilan to‘ldirilgan dumaloq shishada yorug‘lik akslanadi. Sho‘laning to‘pla nishidan kuydirish quvvati paydo bo‘ladi. Ammo havodagi sho‘la kuchli akslanmaydi. Chunki havo nozik (siyrak) va tiniqdir». Bu fikrlarning qanchalik to‘g‘riligini keyingi «linza» haqidagi mavzuda o‘rganasiz. Ko‘rish va uning sabablari haqida Beruniy Ibn Sinoga shunday savol yuboradi: «Ko‘z nuri vositasi bilan idrok qilish – ko‘rish qana qa, nima uchun tiniq suvning tagidagi narsa ko‘rinib turadi, holbuki ko‘z nurining ravshanligi tiniq jismlardan akslanadi (sinadi)? Suvning sathi silliq va yaltiroq-ku». Ibn Sino o‘zining javoblarini keyinchalik «Fizika», «Tib qonun- lari» nomli asarlarida aniqroq tafsiflaydi. «Agar ko‘zimizdan nur chiqib, buyumlarni yoritadigan va oqibatida biz buyumlarni ko‘radi gan bo‘lsak, nima uchun kechasi ko‘rmaymiz? Nahotki ko‘zimizdan chiqqan nur butun olamni yoritishga yetsa?» – deya Aflotunning fikrini rad etadi. Ibn Sino ko‘rishning asosiy sababi aksincha, buyumlardan kelayotgan nurlarning ko‘zimizga tushishi va ko‘z gav haridan o‘tib sinishi, so‘ngra ko‘zdagi to‘r pardada tasvirning paydo bo‘lishi natijasida deb tushuntiradi. Osmonda ba’zan yomg‘irdan keyin ko‘rinadigan kamalak (Hasan- Husan kamalagi) hodisasini ham to‘g‘ri tushuntiradi. Uning sababi Quyosh nurlarining atmosferadagi bulutlardan o‘tgan vaqtda rangli nurlarga ajralishidir. Uning yoy shaklida bo‘lishi sababi, Yer atmo- sferasining sharsimonligidandir. Shunday qilib, allomalarimiz yorug‘lik hodisalarini turli afsonalarga emas, balki o‘zlarining ilmiy kuzatishlariga asoslanib tushunti rishgan. Yüklə 1,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|