Kegl cc pechat indd

40-MAVZU
ISSIQLIK HODISALARI HAQIDA 
FOROBIY, BERUNIY VA IBN SINO FIKRLARI
Issiqlik hodisalarining tabiati haqida buyuk allomalarimiz Abu 
Nasr al-Forobiy, Al-Beruniy va Ibn Sino o‘z asarlarida tushuntirish 
berib ketganlar. Jumladan, Forobiyning fikricha, har qanday 
jismning temperaturasi yuqori yoki past bo‘lishi shu jismni tashkil 
etgan zarralarning harakatlariga bog‘liqdir. Ibn Sino ham Forobiy 
kabi konveksiya hodisasini quyidagicha tushuntiradi: qizigan jismlar 
hajmlarining  kengayishi  natijasida  zichliklari  kamayib,  yuqoriga  intiladi 
(Arximed kuchi tufayli demoqchi). Sovigan vaqtda esa hajmi kichrayib, 
zichligi ortishi hisobiga pastga intiladi.
Abu Nasr al-Forobiy (873–950) Sirdaryo bo‘yi 
dagi qadimgi 
O‘tror (Forob) shahri yaqinida tug‘ilgan. Forobiy fanning 
juda ko‘p sohalarida ijod qilgan. Unga qadar fizika alohida 
fan sifatida qaralmasdan, tabiiy fanlar tarkibida bo‘lgan. 
Fizikada modda tuzilishi, issiqlik, harakat, tovush, 
optikaga doir ishlarni bajargan.
Jismlarning issiqlikdan kengayishi, sovuqlikdan torayishida suv-
ning alohida xususiyatga ega ekanligiga Beruniy e’tibor bergan. Bu 
borada Beruniyning Ibn Sinoga yozgan savolini keltiramiz. «Agar 
jismlar issiqlik sababli kengaysa va sovuqlik tufayli toraysa va boshqa 
idishlarning sinishi uning ichidagi narsalarning kengayishi sababidan 
bo‘lsa-yu, nima uchun ichida suv muzlab qolgan idish yoriladi, sinadi? 
Nima uchun muz suv yuzida bo‘ladi, holbuki muz sovuqlik sababli 
qotgani uchun Yer tabiatiga (qattiq jismga) yaqinroq edi-ku?» Ibn Sino 
Beruniyning bu savoliga: «Suv muzlagan vaqtda suvda havo bo‘laklari 

---

111
qamalib qolib, muzni suv tubiga cho‘kishdan saqlab qoladi», 
 
– 
 
deb 
javob qaytaradi. Beruniy Ibn Sinoning javoblariga e’tiroz bildirib: 
«Agar ko‘za ichki tomoniga qarab singanda edi, u holda aytilganlar 
to‘g‘ri bo‘lur edi. Men idish tashqariga qarab sinishini kuzatganman» 
deydi. Ibn Sino o‘z javoblaridagi noaniq 
liklarni keyinchalik «Qurozai 
tabbiyot» nomli asarida to‘ldirib tuzatadi.
Oldingi mavzuda biz issiqlikning nurlanish tufayli ham uzatilishini, 
uni qabul qilish yuzaga va uning rangiga bog‘liqligini aytib o‘tdik. 
Nurlanish tufayli olinadigan energiya, yuzaga nur tik yoki qiya holda 
tushganligiga bog‘liq. Shunga ko‘ra Beruniy va Ibn Sino Yerda iqlimlar 
o‘zgarishi Quyosh nurining Yerga tushish qiyaligi o‘zgarishidandir, deb 
to‘g‘ri tushuntiradilar.
Ibn Sinoning fikricha tabiatda issiqlik hamda sovuqlikning tabiiy va 
sun’iy manbalari bor. «Issiqlikning tashqi sababi uchtadir. Birinchisi, 
issiq jismning sovuq jismga yaqinligi. Masalan, o‘t-olov suvni isitadi. 
Ikkinchisi, harakat va ishqalanish. Masalan, suvni chayqasang isiydi, 
toshni toshga ish 
qalasang isiydi, olov chiqadi. Uchinchisi, yoritilgan 
har qanday jism yoritilmaganga nisbatan issiqroqdir», deydi. Bunda 
issiqlikning nurlanish yo‘li bilan tarqalishi haqida fikr yuritiladi.
Allomalarimiz, shuningdek, issiqlik tufayli suv bug‘lari yuqoriga 
ko‘tarilishi, bulutlarga aylanib, ulardan past temperaturalarda qor, 
yomg‘ir, do‘l paydo bo‘lishi haqida yozib qoldirganlar.
1. Siz Beruniyning savoliga qanday javob bergan bo‘lar edingiz?
2. Qaysi holda yoyilgan kir tez quriydi: oftob nuri tik tushgandami 
yoki qiya tushgandami?
3. 
Suvni idishida uzoq vaqt aylantirib, qanchagacha qizdirsa 
bo‘ladi? Urinib ko‘ring!
 Bolalar o‘yinchoq metall tarelkasini olib past olovga qo‘ying. 
Yetarli darajada qiziganda unga yarim choy qoshiq suv quying. 
Suv shu zahoti bug‘ 
lanib ketishi o‘rniga, yumaloq shaklda 
dumalab ketadi va tarelka 
ning chuqurroq qismida turib qoladi. Sababi 
nimada? Sababi shun 
daki, tushgan suv va qizigan tarelka orasida bug‘ 
hosil bo‘lib, shu bug‘ning o‘zi issiqlikni o‘tkazmaydigan qatlamni hosil 
qiladi. Bu hodisani qizigan dazmolni to‘nkarib, unga suv sachratib 
kuzatish ham mumkin.
 
Qishda sovuq qotmaslik uchun palto va telpak kiyamiz. Ular 
odamni isitadimi? Ikki bo‘lak muzni sellofan xaltachalarga solib, birini 

---

112
ochiq holda, ikkinchisini paltoga o‘rab qo‘yaylik. Ma’lum muddatdan 
so‘ng qaralsa, ochiq holdagi muzning anchasi eribdi, paltoga o‘ralgani 
erimabdi  hisob.  Demak,  palto,  telpak  hech  narsani  isitmaydi.  Ular 
faqat issiqlikni (sovuqni) yomon o‘tkazadi, xolos.