«Kelishildi» Kollej uslubchisi G. K. Mannonova

Mavzu: Metalmaslar. VII-A-guruh elementlari.Galogenlar.


Reja.
-Metalmaslar va ularning davriy jadvaldagi o’rni.
- Galogenlar guruhchasi elementlarining xossalari.
- Xlor, olinishi, xossalari va ishlatilishi.
- Vodorod xlorid va xlorid kislota.
Barcha metallmaslar uchun xos bo`lgan xususiyatlarni aniqlash uchun avvalo ularning D. I. Mendeleyev elementlar davriy jadvalidagi joylashgan o`rniga e`tibor berish va atomlarining tashqi energetik pog`onasidagi elektronlar sonini aniqlash lozim. Metallmaslar asosan kichik va katta davrlarning oxirida joylashadi, ular atomlarining tashqi elektronlar soni esa bosh guruhchalardagi barcha elementlar atomlarida bo`lgani kabi guruh raqamiga teng. Ma`lumki, davrda elektronlar biriktirib olish xususiyati nodir gazga yaqinlashgan sari, guruhda esa–atomning radiusi kamaygan sari, boshqacha aytganda pastdan yuqoriga tomon ortib boradi.
Be elementidan At elementiga tomon diagonal o`tkazilganda, diagonalning yuqori o`ng qismida metallmaslar, diagonalning pastki chap qismida metallar, diagonal atrofida esa amfoter elementlar joylashadi.
Be
Metallmaslar


Metallar
At
Tashqi elektronlar pog`onasini tugallash uchun metallmaslarning atomlari elektronlar biriktirib oladi va oksidlovchilar hisoblanadi. Ular orasida elektronlarni eng shiddatli biriktirib oladigani ftor atomidir.
Tipik metallmaslar metallar bilan o`zaro ta`sirlashib, ion bog`lanishli birikmalar hosil qiladi, masalan, NaCl–natriy xlorid, CaO–kalsiy oksid, K₂S–kaliy sulfid.
Metallmaslar bir–biri bilan reaksiyaga kirishib, kovalent bog`lanishli–qutbli va qutbsiz kovalent bog`lanishli birikmalar hosil qiladi. Masalan, qutbli bog`lanishli birikmalar H<sub>2</sub>O–suv, HCl–bodorod xlorid, NH<sub>3</sub>–ammiyak, qutbsizlarga CO<sub>2</sub>–karbonat angidrid, CH<sub>4</sub>–metan, C<sub>6</sub>H<sub>6</sub>–benzol.
Metallmaslar vodorod bilan uchuvchan birikmalar hosil qiladi, masalan, HF–vodorod ftorid, H<sub>2</sub>S–vodorod sulfid, NH<sub>3</sub>–ammiak, CH<sub>4</sub>–metan.
Metallmaslar kislorod bilan kislotali oksidlar hosil qiladi. Ular ba`zi oksidlarda guruh raqamiga teng maksimal oksidlanish darajasini namoyon qiladi (masalan, SO₃, N₂O₅), boshqalarida esa ancha past oksidlanish darajasini namoyon qiladi (masalan, SO₂, N₂O₃). Kislotali oksidlarga kislotalar muvofiq keladi; bitta metallmasning kislorodli ikkita kislotasi orasida metallmas yuqori oksidlanish darajasini namoyon qiladigan kislotasi kuchliroq bo`ladi. Masalan, nitrat kislota HNO₃ nitrit kislota HNO₂ dan kuchli, sulfat kislota H₂SO₄ esa sulfit kislota H₂SO₃ dan kuchliroq.
Normal sharoitda metallmaslardan vodorod, ftor, xlor, kislorod, azot va nodir gazlar–bular gazlar, brom–suyuqlik, qolganlari–qattiq moddalardir.