Keyns va keynschilik talimoti

Neolibiralizm va Keynschilik.
Jon Meynard Keyns (1883-1946) – hozirgi zamonning buyuk olimi-
iqtisodchisi. Uning dunyoqarashi o’zi oldin bilim olgan, keyin o’qituvchilik qilgan Kembridj universitetida shakllandi. U A.Marshall qo’lida ta‘lim oldi. Ammo uning izidan bormadi, o’ziga xos yo’nalishda nazariya yaratdi.
J.M.Keyns o’z tadqiqotlari asosida bir qator asarlarni nashr etdi. Ular
ARS = S/ Y
Agar umumiy daromad oshsa, unda kishilar ushbu oshgan daromadning bir qismini iste‘molga sarflasalar, ikkinchi qismini jamg’aradilar, ya‘ni
Delta S q delta S = delta Y.
J.M.Keynsning asosiy psixologik qonuniga muvofiq, daromadlarning o’sib borishi bilan jamg’armaga bo’lgan moyillik oshib boradi, ya‘ni milliy daromadning jamg’ariladigan qismi ko’payadi.

Milliy daromad

0
100
200
300
400
500
Iste‘mol (S)
50
100
150
200
250
300
Jamg’arma (S)
-50
0
50
100
150
200
Keyns jamg’arma va investitsiya o’rtasida bog’liqlikni aniqlab, agar jamg’arma bilan investitsiya o’rtasida katta, sezilarli uzilish paydo bo’lsa, u o’z navbatida iqtisodiy inqirozga olib kelishini isbotlab berdi. Agar investitsiyalar jamg’armalardan kam bo’lsa, u holda yalpi talab taklifdan kam va milliy daromad kamaya boradi. Agar investitsiyalar jamg’armalarga teng bo’lsa, yalpi talab taklifga teng va milliy daromad darajasi o’zgarmay qoladi.
4.KEYNS TA’LIMOTINING’ HOZIRG’I DAVRDAG’I AHAMIYaTI
50-yillarda keynschilik G’’oyalari rivojlantirilib, yang’i G’’oyalar ilg’ar surildi. Ularning’ asosiy mohiyati iqtisodiy o’sish sur’atlari doimlig’ini ta’minlovchi mexanizmlarni aniqlash va isbotlashdan iboratdir. Oqibatda «mulstipirikator-akselerator» sistemasini hisoblashg’a asoslang’an va o’zig’a xos keynschilikning’ o’sish nazariyalari, jamG’’arish va iste’mol o’rtasidag’i o’zoro boG’’lanish harakteristikalaridan foydalanib iqtisodiy dinamikani modellashtirish yuzag’a keldi.
Yuqorida tilg’a oling’an iqtisodiy o’sish nazariyalarining’ asosiy namoyondalari Massachuset texnolog’iya instituti professor Evsey Domar (1914) va Oksford universiteti professori Robert Harrod (1890-1978) hisoblanadi. Ularning’ nazariyasi (modeli) iqtisodiyotning’ doim (mo’’tadil) sur’atlarda o’sishi dinamik barqarorlik (ilg’arilab borish) ning’ asosiy sharti sifatida maqsadg’a muvofiq ekanlig’ining’ umumiy xulosalarini birlashtiradi. Ularning’ fikricha, shundag’ina ishlab chiqarish quvvatlari va mehnat resurslaridan to’la foydalanishg’a erishish mumkin. Harrod- Domar modelining’ boshqa bir qoidasi bo’yicha ayrim parametrlar, chunonchi daromadlardag’i jamG’’arma hissasi va kapital quyilmalarning’ o’rtacha samaradorlig’i o’zrq davr mobaynida doim deb tan olinishi hisoblanadi. Mualliflar dinamik barqarorlik va doimiy o’sishg’a erishish avtomatik ravishda bo’lmaslig’i, balki davlatning’ shung’a muvofiq siyosati natijasida, ya’ni davlatning’ iqtisodiyotg’a faol ishtiroki tufayli ro’y berish mumkinlig’ini ta’kidlaydilar.
70-yillardan boshlab Keyns ta’limotig’a nisbatan davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi bo’yicha neoliberalizm G’’oyalari asosiy bo’lib qoldi, chunki bu davrda jahoning’ ko’pg’ina mamlakatlarida inqiroz holatlari doim voqeag’a aylanib qoldi. Inflyastiya, davlat byudjetining’ kamomadi, ishsizlik toboro kuchaydi. Neoliberallar keynschilarni tanqid qilar ekanlar, iqtisodiyotda davlat sektorining’ oshuvi, erkin raqobatning’ kamayishi, iqtisodiyotning’ muhim tarmoqlarig’a investistiyalar kamayg’anlig’i ular G’’oyalarining’ sayozlig’idan dalolat beradi, deb hisoblaydilar.
70-80-yillar neoliberal G’’oyalar iqtisodiyotda tobora ustunlig’ini eg’allay boshladi. Ko’p davlatlarda iqtisodiyotni denastionalizastiya qilish kuchaydi (nodavlat shakllarig’a o’tildi). Buning’ oqibatida Buyuk Britaniya (Tetcherizm), Franstiya, Yaponiya, Chili (Pinochet), Ispaniya va boshqa mamlakatlarda davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi minimallashtirildi va iqtisodiy ahvol yaxshilandi.
Keyns g’oyalarining vujudga kelishi
Multiplikator
J.M.Keyns investitsiyalarning ko’payishi bilan milliy daromadning ko’payishi o’rtasidagi bog’liqlikni tahlil qildi. Investitsiyalarning ko’payishi milliy daromadning o’sishiga olib keladi va u qo’yidagi formula ko’rinishida ifodalanadi:
D. Y = D. I
Investitsiyalarning ko’payishi va uning natijasida milliy daromad va aholining ish bilan bandligining o’sishi maqsadga muvofiq iqtisodiy samara sifatida ko’riladi. Iqtisodiy samara multiplikator deb ataladi. Multiplikator – bu son koeffitsiyenti bo’lib, daromad o’sishi bilan ushbu o’sishni yuzaga keltirgan investitsiyalar o’simi o’rtasidagi nisbatni ifodalab beradi. Multiplikator atamasini birinchi marta ingliz iqtisodchisi R.Kan 1931 yili ishlatgan (ish bilan bandlik sohasidagi multiplikator).
M = dY / d I, yoki
M = 1/MRS
Multiplikator nazariyasiga ko’ra, kishilarning jamg’armaga bo’lgan moyilligi qancha ko’p bo’lsa, multiplikatorning ahamiyati shuncha kam bo’ladi. To’la ish bilan bandlik sharoitida multiplikator amal qilmaydi, negaki bo’sh turgan resurslarning bo’lmaganligi sababli ishlab chiqarishni ortiqcha kengaytirib bo’lmaydi.
Keyns bir qancha hisob-kitoblarga asoslanib, AQShning multiplikatorini aniqladi, u 2,5 ga teng ekan. Bu daromadlar o’sishi investitsiyalar ortishidan 2,5 marta ortiq degani, ya‘ni 1 dollar investitsiya 2,5 dollar daromad keltiradi (ish bilan bandlikni o’stirish – asosiy maqsad).

Likvidlik ustunligi nazariyasi

D.M.Keyns «likvidlik usutnligi» (odam o’zida naqd pul bo’lishini xohlash) tushunchasini kiritdi. O’z ishlarining yurishib ketishidan xavotirlanish, kelajakka ishonmaslik kishilarni naqd pul saqlashga undaydi. Kishilarning o’z uylarida naqd pul zaxiralarini ushlab turishi, J.M.Keyns bo’yicha, qo’yidagi sabab (motiv)larga bog’liq: harid qilish zarurligi (transaksion motiv); kutilmagan vaziyat uchun (ehtiyot shartdan); olib sotarlik sababi.
Likvidlikka bo’lgan talab bilan foiz stavkasi o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud: foiz stavkasi qancha yuqori bo’lsa, odamlarda o’z aktivlarini naqd shaklda saqlashga bo’lgan xohish shuncha kam bo’ladi va aksincha.