Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlariga xizmat kо’rsatish

Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishda banklarning roli 
Bozor iqtisodiyoti o’tilishi tufayli mamlakatda yangi moliyaviy siyosat ishlab 
chiqildi va hukumat tomonidan real hayotda amalga oshirilmoqda. Jamiyatdagi har 
bir iqtisodiy faoliyatning boshlanishi davlatning yaqindan turib bergan moliyaviy 
yordami tufayli rivojlanib, takomillashib boradi. Jumladan, kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni qo’llab-quwatlashda banklarning rolini oshirib borishga alohida e’tibor 
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
1014

---

beriladi. 
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarining asosiy faoliyati banklar 
bilan chambarchas bog’liq bo’lib, ular olib borayotgan faoliyat xomashyoni sotib olish, 
ishlab chiqarilgan tovariar, ko’rsatiladigan xizmatlarga haq to’lash, ishlovchilarni ish 
haqi bilan ta’minlash, turli toifadagi korxonalar, firma va boshqalar yuridik shaxslar 
bilan bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar, ya’ni olingan foyda va daromaddan soliq 
to’lash, transport, kommunal xizmatlar uchun to’lovlarning barcha turiari banklar 
orqali, o’z navbatida, olinadigan kreditlar va boshqa hisob-kitoblar ham banklar orqali 
amalga oshadi. 
Alohida ta’kidlash kerakki, mamlakatimiz mustaqillikka erishgunga qadar bank va 
banklar bilan boladigan turli iqtisodiy munosabatlar unchalik oshkora etilmas edi. 
Jahon xo’jaligining muhim xo’jalik yuritish qismi bo’lgan kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlik korxonalarini barcha faoliyati banklar bilan bog langanligi bugungi kunda 
hammaga ma’lumdir. Shuning uchun ham rivojlangan mamlakatlarda, masalan, 
AQSHda bank tizimining faoliyati nihoyatda rivojlangan bolib, tadbirkorlikning aktiv 
iqtisodiy faoliyat yuritishida banklar barcha mulk shaklidagi korxonalarga 
kompleksravishdaxizmatko’rsatadi. 
Bugungi kunda mamlakatimiz 30 ta bank faoliyat yuritib, shundan 3 tasi davlat 
banklari, 13 tasi aksiyadorlik tijorat banklari, 9 tasi xususiy banklar, 5 tasi xorijiy 
kapital ishtirokidagi banklar hisoblanadi. 
Bank tizimining umumiy joriy likvidligi banklarning tashqi to’lovlar bo’yicha joriy 
majburiyatlaridan 10 barobar ko’pdir. Boshqacha aytganda, respublikamiz bank 
tizimining mustahkam himoyasi yaratilgan. Bank tizimining mustahkamlanishi va unga 
nisbatan aholi ishonchining ortishi natijasida omonatlar hajmi sezilarli ravishda ortib 
bormoqda. Faqat o’tgan yilning o’zida aholi omonatlari miqdori 1,7 barobar oshdi. 
Rasmdan ko’rinadiki, 2017-2021-yillar mobaynida aholi daromadlari hajmi 16 
barobardan ko’proq oshgan. Keyingi yillarda banklarning kredit portfeli tarkibi tubdan 
o’zgarib bormoqda. Agar 2017-yilda kredit portfelining qariyb 54 foizi tashqi qarzlar 
evaziga shakllangan bo’lsa, 2020-yilda banklarimiz jami kredit portfelining 84 foizi 
ichki manbalar hisobidanshakllantirilgan. 
Bugungi sharoitda esa bunday ijobiy o’zgarish iqtisodiyotimizning istiqboldagi 
taraqqiyoti uchun g’oyat muhim ahamiyatga ega. 
Aytish kerakki, tashqi qarzlar aksariyat hollarda uzoq muddatga, faqat 
iqtisodiyotning strategik tarmoqlarini modernizatsiya qilish, kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlik subyektlarini qo’llab-quvvatlash bo’yicha investitsiya loyihalarini 
moliyalash uchun jalb etilmoqda. 
Tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini 
qo’llab-quwatlash borasida e’tiborli jihatlardan biri CTzbekiston Respublikasi 
Prezidentining 2018-yil 10-noyabrdagi 4051-sonli «Mikrokreditbank» aksiyadorlik
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
1015

---

tijorat bankining tadbirkorlik subyektlarini qo’llab-quwatlash borasidagi faoliyatini 
yanada kengaytirish chora-tadbirlari to g risida»gi Farmoniga muvofiq: 
- tadbirkorlik faoliyatini boshlash uchun 18 oygacha muddatga beriladigan eng 
kam ish haqining 200 barobari miqdoridagi imtiyozli mikrokreditlar bo’yicha maksimal 
stavkani yillik 5 foizdan 3 foizga; 
- kichik biznes subyektlari faoliyatini kengaytirish va aylanma mablag larini 
to’ldirish uchun 24 oygacha muddatga beriladigan eng kam ish haqining 500 barobari 
miqdoridagi mikrokreditlar bo’yicha Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish 
stavkasining 100 dan 50 foiziga; 
- kichik biznes subyektlari uchun 3 yilgacha muddatga beriladigan eng kam ish 
haqining 2000 barobari miqdoridagi imtiyozli mikrolizing xizmatlari bo’yicha 
maksimal stavkani yillik 7 foizdan 5 foizga tushirildi. 
Kreditlashda bunday ahamiyatli imtiyozlarning belgilanishi mazkur soha vakillari 
tomonidan kreditga talabning va ayni paytda ularga berilayotgan kredit hajmining 
yildan-yilga oshib borishiga olib kelmoqda
Banklarning investitsiya maqsadlariga yo’naltirilgan kreditlarining umumiy kredit 
portfelidagi ulushi qariyb 70 foizni tashkil etdi, iqtisodiyotimizning real sektoriga 
yo’naltirilgan kreditlarining umumiy hajmi esa 2019-yilda 2000-yilga nisbatan 14 
barobar oshdi. 
So’nggi o’n yilda iqtisodiyotning real sektorlarini kreditlashga yo’naltirilgan 
ichki manbalar 25 barobardan ziyodroq ko’paydi. 2.3-rasmdan ko’rinadiki, 2019-
yilda jami bank kreditlari tarkibida uzoq muddatli kreditlarning ulushi 78,3 foizni 
tashkil etgan. 
Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ko’rinadiki, mamlakatimizdagi bank-moliya 
sohasining tobora mustahkamlanib borishi amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar 
moliyaviy ta’minotining kuchayishi, iqtisodiyot real sektorining har tomonlama 
qo’llab-quvvatlanishiga hamda barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlarining ta’minlanishiga 
zamin yaratmoqda. 
Bank operatsiyalari aktiv va passiv operatsiyalardan iborat bo’lib, passiv 
operatsiyalar pul mablag’larini ma’lum bir yo’nalishga safarbar etishga qaratilgan . 
Banklar passiv operatsiyalar orqali jamg armalar va vaqtinchalik bo’sh turgan 
mablag’larni ishlab chiqarishga safarbar etib, foyda oladi. Aktiv operatsiyalar turli 
xarakterdagi kreditlarni berish operatsiyalari bilan bog’liq bo’lib, quyidagi 
elementlari bo’yicha turkumlanadi: 
- muddatlari bo’yicha kreditlar qisqa, o’rta va uzoq muddatga mo’ljallangan. 
- kreditlar hajmi bo’yicha kichik, o’rta, yirik miqdorda har bir mijozga 
individual va moliyaviy imkoniyatlarini hisobga olgan holda beriladi; 
- ayrim turiari bo’yicha maxsus kafolatni talab etuvchi, garov evaziga 
beruvchi kreditlar mavjud. 
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
1016

---

- kreditlarning 
turiari 
bo’yicha, 
ya’ni 
davlat, 
tijorat, 
xalqaro 
va 
boshqa turiari bo’yicha berish. 
- qarzni turiari bo’yicha yuridik va jismoniy shaxslarga berish. 
Vaqtinchalik foydalanish uchun, iste’mol uchun, qarzlarni to’lash uchun, 
eksport va import operatsiyalarini bajarish uchun beriladigan kreditlar. 
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik 
korxonalari o’z faoliyatida turli banklar bilan muomalada bo’ladi. Bu jarayon 
oldingilaridan farqli ravishda ancha murakkab hisoblanadi, chunki awalgi jarayonlar, 
asosan, korxonalar orqali bank o’z faoliyatini olib borganligi bilan xarakterlanadi. 
Tadbirkorlik faoliyati shakllanishi tufayli banklar xususiy mulk egalari va kichik 
korxonalar faoliyati bilan bog’liq operatsiyalarni bajarishga o’z mablag’larini safarbar 
etibboradi. 
Tadbirkorlarning banklar bilan bo’ladigan operatsiyalarida ko’pgina erkinliklar 
berilganligi shunda namoyon bo’ladiki, xususiy tadbirkor o’z jamg’armasini 
O’zbekistonning turli banklaridagi o’z hisob schyotida saqlash, kredit va kassa 
operatsiyalarini bajarish huquqiga ega. Banklar bilan tadbirkorlar o’rtasidagi 
munosabatlarda amal qilayotgan qonun va shartnomalarga asosan pul o’tkazish yo’li 
bilan hisob-kitoblar olib borish mumkin. Banklar tadbirkor schyotida pul mablag’lari, 
qimmatli qog’ozlar va boshqa muhim ahamiyatga ega hujjatlarni saqlashni kafolatlab 
beradi. Banklar tadbirkorlar va mijozlar bilan bo’ladigan operatsiyalarda pul egasi 
tomonidan topshiriq qog’ozi bankka kelib tushishi bilan 12-13 soat davomida keyingi 
operatsiyalarni bajarishi zarur. 
Mulk egalari hisobiga pul o’tkazish shaharda 4 ish kunida, viloyatda 5 ish 
kunida, respublika ichida 10 ish kunida bajarilishi lozim. Agar bu qonun shartlari 
buzilsa, mijozga yillik foiz miqdorida bank jarima to’laydi. Bank mijozlarning arizasiga 
binoan ularga tegishli operatsiyalarni bajaradi. Banklar tadbirkorlarni Respublika 
Markaziy banki tomonidan kiritilgan o’zgarishlar, qoidalar ayniqsa, hisoblar bo’yicha 
naqd pulsiz tarzdagi operatsiyalar bo’yicha o’zgarishlardan xabardor qiladi. Bank 
mijozga kechikib o4kazgan operatsiyalari uchun, pulni noto’g’ri jo’natganligi uchun, 
aybdor sifatida, har bir kun uchun o’tkazilayotgan summaning 3 foizi miqdorida 
jarima to’laydi. Bankning aybi bilan hisob hujjatlari yo’qolsa, mijozga hujjatda 
ko’rsatilgan summaning har bir kuni uchun 3 foiz miqdorida jarima to’lanadi. 
Tadbirkorlar bilan bank o’rtasida kredit berish bo’yicha operatsiyalar ikki tomon 
o’rtasida imzolangan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Operatsiyalarni 
muvaffaqiyatli bajarish uchun har bir tadbirkor «Banklar va bank faoliyati 
to’g’risida»gi 
O’zbekiston 
Respublikasi 
qonunlarini 
chuquro’rganib, 
ungarioyaetishilozim. 
Bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik korxonalarining hayoti va iqtisodiy faoliyati 
valyuta operatsiyalari bilan bog liqligi ma’lum. Tadbirkorlik korxonalari tashqi 
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
1017

---

iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishda ham milliy valyuta, ham xorij valyutasida 
operatsiyalarni bajarishiga to’g’ri kelmoqda. Ayniqsa, tashqi savdo jarayonlari 
bevosita valyuta operatsiyalari bilan bog liq. 
Valyuta operatsiyalari valyuta kursi bo’yicha ikki tomon valyutasi nisbati 
solishtirilgan holda amalga oshiriladi. Xalqaro maydonda AQSH dollari valyuta 
kotirovkasida baza sifatida qabul qilingan. Boshqa mamlakatlar valyutasi, kurs 
bo’yicha, AQSH dollariga qiyoslab boriladi. Dollar kursi abadiy bo’lmay, u ham 
o’zgarib turadi. Bu o’zgarish har kuni ham bo’lishi mumkin. Shuning uchun banklar 
kursni bank faoliyat boshlash yoki yopilish vaqtidagi kurslar bo’yicha hisob-kitob 
ishlari olib boradi. Valyuta kursining o’zgarib borishi haqida har hafta matbuotda 
jadval berib boriladi. Bu axborot tadbirkorlarning iqtisodiy faoliyatida muhim 
ahamiyatga ega. Valyuta operatsiyalarida asosiy o’rinni kredit, qimmatli qog ozlar, 
valyutani foyda olish maqsadida sotib olish va sotish kabilar egallaydi. Xo’jalik yuritish 
jarayonida xususiy mulk egalari valyuta hisob-kitob schyotiga ega bo’lish huquqini 
olib, erkin tarzda valyutani sotib olishlari ham mumkin. Tadbirkorlar ham, xorij 
firmalari va tadbirkorlari bilan savdo qilishi uchun valyutani erkin sotib olish huquqiga 
ega. 
Umuman, bozor iqtisodiyoti jahondagi rivojlangan mamlakatlarning muomaladagi 
valyutalarini mamlakat ichki bozorida harakatlanishi uchun huquqiy imkoniyatlar 
yaratib beradi. Tadbirkorlar valyuta bilan bogTiq faoliyatlaridan samarali foydalanib, 
xorij valyutasiga yangi texnika va zamonaviy texnologiya xarid qilib, ishlab chiqarish 
va xizmat ko’rsatish korxonalarida xizmat sifatini oshirish, ishlab chiqarish sohasida 
sifatli tovariar ishlab chiqarib, uni sotishdan katta foyda olish imkoniyatlariga 
egabo’ladilar.